Tanrı-İnsan İlişkisi Bağlamında Deizm’in Temel İddialarının Eleştirisi

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 2, 441 - 469, 31.12.2020

Mustafa Bozkurt , Mehmet Kuyucu

Öz

Deizm, inanç alanında öne sürdüğü iddialarını akıl ve bilimle temellendirmeye çalışan felsefi-dini bir akımdır. Bu akımda içindekilerle birlikte tüm âlemi mükemmel bir şekilde yaratan ama işleyişine müdahale etmeyen bir tanrı inancı vardır. Deistlere göre Tanrı’nın evrene müdahalesini kabul etmek onun eksik ya da hatalı yaratıldığını ileri sürmek demektir. Bu durum Tanrı’nın mükemmelliği için sorun teşkil eder. Deizm’de asıl sorun alanı Tanrı-âlem ilişkisinden daha çok Tanrı-İnsan ilişkisi üzerinde ortaya çıkmaktadır. Çünkü evreni bir saat yâda makine gibi mükemmel bir biçimde işleyen bir sistem olarak düşünme belli ölçülerde kabul edilebilir. Ancak akıl, bilinç ve irade sahibi olan insan bir makineden farklıdır. İnsanın arzu ve istekleri, bilinçli tercihleri ve bu tercihlerinin sonuçlarıyla yüzleşme durumu vardır. İnsanın özgür olması onun eylemlerinin ahlâken sorgulanmasını da gerektirmektedir. Vahiy kanalının ve bunun doğal sonucu dinlerin reddi deistlere göre insanın önüne ahlâktan inanca, eğitimden sanata kadar geniş bir özgürlük alanı çıkarmaktadır. Deizm tüm bu alanların tamamının insan ürünü olan dinlerden ve vahiyden arındırılarak insan aklını temel referans olarak kabul edilip düzenlenmesi gerektiğini iddia etmektedir. Bu makalede bu sorunlar temelinde Deizm’in vahiy ve dinlerden bağımsız olarak ileri sürdüğü Tanrı insan münasebetine yönelik temel iddiaları üzerinde durulmuştur. Söz konusu iddialara İslam Dini’nin yaklaşımından hareketle bazı eleştiriler getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din, Kelam, Deizm, Tanrı, İnsan, Âlem

Kaynakça

• Aydın, Mehmet S. Din felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, Çağlayan A.Ş., 2002.
• Aygün, Fatma. “Ateizme Yol Açan Başlıca Faktörler”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 10/2 (30 Aralık 2017), 531-562. https://doi.org/10.18403/emakalat.345520
• Bozkurt, Mustafa. Kelâmî Epistemolojide Haberin Bilgi Değeri. Ankara: İlâhiyat, 2019.
• Çetin, Erol. Deizm Eleştirisi ve Yapılması Gerekenler. İstanbul, Hiperyayın., 2019.
• Dorman, M. Emre. “Bilimsel Ateizm’e Ateist Düşünürler Tarafından Getirilen Eleştiriler”. Kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 18/2 (Eylül 2019), 480-497.
• Dorman, M Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Marmara Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Dorman, M. Emre. “Tarihsel ve Teolojik Açıdan Deizm ve Eleştirisi”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. ed. Vecihi Sönmez vd. 217-242. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Düzgün, Şaban Ali. “Deizm: Öncü İsimler ve Temel Doktrin”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. ed. Sönmez Vecihi ,Kıyıcı Burhanettin, Yıldız Metin. 3-14. Van, Ensar Neşriyat., 2017.
• Erdem, Hüsameddin. “Deizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Hick, John. “Peter Byrne. Natural Religion and the Nature of Religion: The Legacy of Deism. Pp. 271 + Xv. (London and New York: Routledge, 1989.)”. Religious Studies 27/3 (Eylül 1991), 425-426.
• Jhonsen, Bob. “Unacceptable Cost of ‘Revealed’ Religion”. www.deism.com. Erişim 02 Temmuz 2020. https://www.deism.com/harrison.htm
• Kardaş, Meryem. “Deizmin İncilinde Tanrı ve Din Tasavvuru”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar Ve Deizm. ed. Sönmez Vecihi,Kıyıcı Burhanettin, Yıldız Metin. 15-28. Van, Ensar Neşriyat., 2017.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Allah-Alem İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, Umut Matbaacılık., 1996.
• Marulcu, Hasan Tevfik. “Enbiyâ 21/30 Bağlamında Kelâm-Belâğat İlişkisi –Ateizm ve Deizme Bir Reddiye–”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (30 Haziran 2018), 304-325.
• Paine, Thomas. Akıl Çağı -Gerçek ve Efsanevi Teoloji Üzerine Bir Araştırma-. çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı., 2013.
• Pak, Zekeriya. Kur’an’da Kulluk. Sultanahmet/İst: Kayıhan Yayınları, Birinci baskı.
• Smith, Cristian. “On ‘Moralistic Therapeutic Deism’ as U.S. Teenagers’ Actual, Tacit, De Facto Religious Faith”. https://www.catholiceducation.org. Erişim 28 Haziran 2020. https://www.catholiceducation.org/en/controversy/common-misconceptions/on-moralistic-therapeutic-deism-as-u-s-teenagers-actual-tacit-de-facto-religious-faith.html
• Stevenson, Leslie. “Deism”. Eighteen Takes on God. kitap editörü Leslie Stevenson, 53-58. Oxford University Press, 2019. https://doi.org/10.1093/oso/9780190066109.003.0007
• Süheyb,Bağatur. “Deizmin Mahiyeti ve Tarihçesi”. Modern Bir Akıl Sapması: Deizm. İstanbul, Dirayet., 2019.
• Yaşar, Hasan. “’Akl’ın Mahiyeti ve Modern Bir Akıl Sapması Olarak ‘Deizm’”. Modern Bir Akıl Sapması: Deizm. İstanbul: Dirayet Kitap, Tuncel Ofset., 2009.
• Cambridge Dictionary. Erişim 20 Mayıs 2020. https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce/deism Oxford Advanced American Dictionary. Erişim 20 Mayıs 2020.
• https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/american_english/deism “Deism: A Revolution in Religion, a Revolution in You”. 11 Mart 2009
• “https://twitter.com”. 26 Nisan 2020. https://twitter.com/azyazarozyazarr/status/947220468087615488 Twitter. “Su Twitter’da”, ts. https://twitter.com/The_Ra1/status/1279147520933969922
• www.deism.com. “World Union of Deists (WUD)”. Erişim 21 Mayıs 2020. https://www.deism.com/deism_defined.htm