Kur’ân’da Ġurūr Kelimesi ve ġ-r-r Kökünün Geçtiği Ayetler Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 407 - 429, 31.12.2021

Hasan Fehmi Ulus

https://doi.org/10.51605/mesned.894589

Öz

Bir hayat ve hidayet kitabı olan Kur’ân, okunmak, anlaşılmak ve içerdiği emir ve hükümlerle amel edilmek için Allah tarafından gönderilmiştir. Kur’ân’ı anlamada ayetleri oluşturan kelimelerin anlaşılması öncelikli bir zaruret olarak karşımıza çıkar. Kur’ân’da ġurūr kelimesi ve “ġrr” kökünün diğer türevleri yirmi yedi yerde geçmektedir. “ġrr” kökünün ve bu kökten türetilmiş kelimelerin Câhiliye dönemi Arap şiirinde de kullanıldığı görülmektedir. Kökün lügatlarda esas itibariyle elbise ve derideki kırılma, kıvrım-büklüm anlamına geldiği belirtilir. Başka bir görüşteġar kelimesinin herhangi bir tesirle bir şeyde meydana gelen ve cehalet, aldanma, eksilme, kırılma gibi sonuçlara götüren gaflet anlamına geldiği ifade edilir. Kökten türetilen kelimelerin tamamının bu temel anlam eksenine bağlı olarak farklı manalarda kullanıldığı görülmektedir. Nitekim bu kökten gelen ġurūr kelimesinin bâtıl, boş şeyler anlamına geldiği ifade edilir.
“ġrr” kökünün ve bu kökten gelen kelimelerin Câhiliye dönemi Arap şiirinde de aynı manalarda kullanıldığı, Kur’ân’ın inişinden sonra herhangi bir değişikliğin olmadığı tespit edilmiştir. Ancak, Kur’ân’nın inişiyle birlikte bu kökten gelen kelimelerin anlamlarında genişleme olduğu söylenebilir. Bunun başlıca sebebi, Kur’ân’la birlikte değişen ve derinlik kazanan dünya ve hayat algısı ve bunları temellendiren ayetlerde bu kelimelerin ön planda kullanılması olmalıdır. Hadislerde de bu kökten gelen kelimeler aynı manalarda kullanılmıştır. Nitekim çalışamızda buna dair örnekler verilmiştir.
Kur’ân terminolojisi kaynaklarında ġurūr kelimesinin birbirine yakın manalarda açıklandığını görmekteyiz. Bu manaları insanın mal, makam, dünyanın câzibesi, şeytan iğvâsı, nefis ve benzeri şeyler tarafından aldatılması şeklinde özetlenebileceğini söylemek mümkündür. Lügat ve terminoloji kaynaklarında “ġrr” kökünün manası izah edilirken çoğunlukla kökün müteradifi olan ve aldatmak anlamındaki “ḫ-d-‘a” kelimesi kullanılmaktadır. Açıklamalarda öne çıkan ortak anlamın, kişinin bazı zaafları yüzünden normal halin dışına çıkması sonucu aldanma ve aldatılmaya maruz kalması olduğu anlaşılmaktadır. Bunun da kelimenin kökündeki kırılma, kıvrım-büklüm anlamıyla uyumlu düştüğü görülmektedir.
Kur’ân’ın farklı ayetlerde geçen kök ve türevlerinin genel ifadesiyle aldatma, aldanma anlamında kullanıldığı ancak, ayetlerin kendi bütünlüğü, bağlamı ve nüzul sebebine bağlı olarak aldatma ve aldanmanın sebep ve sonuçları itibariyle anlam nüansları içerdiği görülmüştür. Ayetlere bakıldığında aldanma sebeplerinin başında, dünya hayatının cazibesi, mal-mülk, mevki, boş hayâller-hevesler, şeytan iğvâsı gibi etkenlerin geldiği, güdülen gaye ve hedefin de insana Allah’ı ve âhireti unutturmak olduğu anlaşılmaktadır.
“ġrr” kökünden gelen kelimelerin, ġurūr kelimesi dahil daha ziyade dünya hayatıyla ilgili ayetlerde geçtiğini görmekteyiz. Bu ayetleri yer aldıkları nüzul tertibine göre belli başlıklar altında incelemeye çalışırken, önceliği ġurūr kelimesinin geçtiği ayetlere verdik. Dünya hayatından, şeytandan; kâfir, münâfık ve zâlimlerden bahseden ayetlerin bütününe ve müfessirlerin görüşlerine bakıldığında ayetlerdeki ġurūr kelimesinin aldatma, aldanma manasında kullanıldığı görülmektedir. Ayetlerin tefsiriyle ilgili müfessir görüşleri de bu ortak manada toplanmaktadır.Genel ifadesiyle insanın hayat algısı ve ona bağlı hal ve harekâtındaki kırılmayı işaret eden bu mananın kelimenin kök anlamına da uygun düştüğü anlaşılmaktadır.
Ayrı bir başlık altında incelediğimiz kelimelerden biri de ġarūr kelimesidir. Ġarūr kelimesi çok aldatan manasına gelmektedir. Kelime, taşıdığı bu mana itibariyle müfessirlerce dünya ve şeytan olarak da yorumlanmaktadır. . Ġarūr kelimesinin ayetlerde Allah ile çok aldatan şeklinde ifade edildiğini görüyoruz. . Özellikle şeytanın müşriklere “sizler seçkin insanlarsınız, Allah sizleri hesaba çekmez”, mü’minlere de “Allah’ın rahmeti boldur, sizleri azap etmez” şeklinde telkinlerde bulunarak insanları aldattıkları ifade edilir.
“ġrr” kökünden gelen diğer kelimelerin geçtiği ayetleri “Dünya hayatıyla ilgili ayetler” ve “Genel konularla ilgili ayetler” şeklinde iki ayrı başlık altında incelemeye çalıştık. Toplam altı ayetten oluşan dünya hayatıyla ilgili ayetlerde aldatma manalarında kullanıldığı görülmektedir. Bu ayetlerde insanların, dünya hayatının câzibesine kapılıp âhireti unutmaması, aldanmaması uyarısında bulunulmaktadır.
Genel konular başlığı altında toplanan altı ayette ise insanın Allah hakkında türlü sebeplerle yanılmasından, Allah’ın ayetleriyle mücadeleye girişenlerin gösterişli hayatlarına aldanılmamasından, boş hayallere kapılmamak ve yanıltıcı söz ve hallerine itibar edilmemesinden bahsedilmektedir. Ayetlerde kötü sonuçlara götüren eylemlerden bahsedilirken bu kökten gelen kelimeler kullanılmıştır. Çalışmada ayrıca, ġurūr kelimesinin bir anlam kaymasına uğrayarak Türkçede övünme, şeref, onur ve büyüklenme manalarında kullanıldığından bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Gurur, Kur' an, Hadis, Kültür, Toplum

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâẓı’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Abdurrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî. Tefsîru’l-Ḳurʾân. thk. Mustafa Muslim Muhammed. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.
• Ahmed Muhtâr Omer. Mu‘cemu’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti’l-mu‘âṣıra. 4 cilt. Kahire: Âlemu’l-kütüb, 1429/2008.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-Ma‘ânî. 30 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. Amr b. Ümmü Külsûm et-Tağlebî, Dîvân. thk. Eymen Meydan. Cidde: en-Nâdî’l- edebî es-sekâfî, 1992.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Askerî, el-Furûḳu’l-Luġaviyye, thk. Muhammed İbrahîm Selîm, Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Seḳâfe, 1997.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes’ûd el-Beğavî. Ma‘âlimu’t-Tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr - Osman Cum’a Dumeyriye - Süleyman Sâlim el- Hareş. 8 cilt. Riyad: Dâru tayyibe, 1412.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebu Said Abdullah b. Omer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Subhî Hasen Hallâk, Mahmud Ahmed el-Atraş. 3 cilt. Beyrut: Dâru’r- reşîd Müessesetü’l-îmân, 2000.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Ṣıḥâḥ. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-ilmi Ii’l-melâyîn, 1984.
• Curcânî, Seyyid Şerîf el-Curcânî. Mu‘cemu’t-taʿrîfât. thk. Muhammed Sddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-fazîle, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. murâcaa: Sâlih b. Abdulazîz b. Muhammed b. İbrahi Âlu’ş-şeyh. Riyad: Dâru’s- selâm li’n-neşr, 1420/1999.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelusî. el-Baḥru’l-Muḥîṭ. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Ebussuûd b. Muhammed el-İmâdî. İrṣâdu’l-‘Akli’s-Selîm ilā Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. 5 cilt. Riyad: Mektebetu’r-Riyadı’l-hadîse, ts.
• Eren, Hasan vd., “Sa‘y” Türkçe Sözlük 2 K-Z, 2 cilt. Anakara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbu’l-Luġa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârun- Muhammed Ali en-Neccar. 15 cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyeti’l-âmme Ii’t- te’lîf ve’l-enbâ’ ve’n-Neşr-ed-Dâru’l-Mısrıyye Ii’t-te’lîf ve’t-terceme, 1964.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Ferâhîdî, el-Halil b. Ahmed. Kiâbu’l-‘Ayn. thk. Dr. Abdulhamid Hindâvî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye,1424/2002.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muḥammed b. Ya’kûb. el-Ḳâmûsu’l-Muḥîṭ. thk. Mektebetu Tahkîki’t-Türâs fî müesseseti’r-risâle, Beyrut: Müessesetü’r-risāle, 2005.
• Fîrûzâbâdî, Beṣâiru zevi’t-temyîz fî leṭâifi’l-Kitâbi’l-Azîz, thk. Abdul’alîm et-Tahâvî (Kahire: Lecnetu İhyâʾi’t-türâsi’l-İslâmî, 1973).
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî. İḥyâu ‘ulûmi’d-dîn. 4 cilt. Kahire: Mektebetu ve matbaatu Muhammed Ali Sabîh ve evlâduh. ts.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hâkim en-Nisâbûrî. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. 30 cilt. Tunus: ed-Dâru’t- Tûnisiyye li’n-neşr, 1984. İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. Atıyye el-Endülüsî. el-Muḥarrerü’l- vecîz fī tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım. 1422/2001.
• İbn Ebî Hâtim, Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 10 cilt. Mekke & Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim. el-Muṣannef. thk. Hamed b. Abdullah el-Cum’a – Muhammed b. İbrahim el-Lahyedân. 16 cilt. Riyad: Mektebetu’r-rüşd, 1425/2004.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr. 9 cilt. Beyrut - Dımeşḳ: Mektebetu’l-İslāmī, 3. Basım. 1984.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd. Cemheretul’l-Luġa. thk. Remzī Munîr Be‘albekî. 3 cilt. Beyrut: Dāru’l-ilmi Ii’l-melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris, Mücmelü’l-Luġa. thk. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1986.
• İbn Kesîr, İsmail b. Omer. Tefsîru’l-Kur’ânı’l-‘Aẓîm. thk. Sâmî b. Muhammed es- Selâme. 15 cilt. Riyad: Dâru tayyibe, 1420/1999. İbn Manzûr, Cemaleddin Muhammed b. Mükrrem. Lisânu’l-‘Arab, thk. Abdullah Aliyyu’l-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbullah - Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 6 cilt. Kahire: Dâru’l-Meʿarif, ts.
• İbn Sîde, el-Muḥkem ve’l-Muḥîṭu’l-Aʿẓam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 5 cilt. Beyrut: Dâru’lKütübi’l- ilmiyye, 2000.
• İsfahânî, er-Râğıb el-İsfahânî. el-Müfredâtu fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Zekeriyyâ. el-Câmi‘u li Aḥkâmi’l- Kur’ân.Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 cilt. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 2006.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-Mâturîdî. Teʾvîlâtu’l-Ḳurʾân. thk.Halil İbrahim Kaçar. muracaʿa. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâverdî, Ebû’l Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî. en-Nüket ve’l- ‘Uyûn. thk. Esseyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l- kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Munâvî, Abdurraûf b. el-Munâvî. et-Tevḳîf ‘alâ muhimmâti’t-teâ‘rîf. thk. Abdulhamîd Sâlih Hamdân. Kahire: Âlemu’l-kütüb, 1410/1990.
• Merkezü’d-dirâsât ve’l-ma’lûmâti’l-Kur’âniyye. el-Medḫal ilâ mevsûati’t-tefsîri’l- me’sûr. 24 cilt. Beyrut: Dâr ibn Hazm, 1439/2017.
• Muallim Nâci. “Sa‘y”.Lüğat-ı Nâci. nşr. Kirkor. y.y.,b.y. ts.Tıpkıbs. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdusselâm Ebu’n-Nîl. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîse, 1989.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Muḳâtil b. Süleymān. thk. Abdullah Mahmud Şahâta. 5 cilt. Beyrut: Dâru’t-târîhi’l-Arabî, 2. Basım. 1423/2002.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥ-u Müslim. hz. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Rıyad: Dâru’s-selâm, 1421/2000.
• Râzî, Muhammed er-Râzî Fahreddîn b. Allâme Zıyâeddîn Omer. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-fikr, 1401/1981.
• Sâhib b. Abbâd. el-Muḥîṭ fî’l-Luġa. thk. Muhammed Hasen Âl Yâsîn. 11 cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1994. Süfyân es-Sevrî. Tefsîru’s-Sevrî. tsh. Ebu Ca’fer Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ilmiyye, 1983.
• Şemseddin Sâmi. “Sa‘y” Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet. 1317/1899. Tıpkıbs. İstanbul: Çağrı yayınları,1978.
• Şinkîtî, Muhammedü’l-Emin, b. Muhammed. Eḍvâu’l-Beyân fî îḍâhi’l-Ḳur’âni bi’l- Ḳur’ân. nşr. Vakfu müesseseti Süleyman b. Abdilazîz er-Râcihî el-hayriyye. 9 cilt. Cidde: Dâru âlemi’l-fevâid, ts.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed et-Taberânî. el-Mu‘cemü’l-evsaṭ. thk. Tarık b. Avadullah b. Muhammed – Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. 10 cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415/1995.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîl-i ‘Âyi’l-Ḳur’ân. Thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. 25 cilt. Kahire: Dâru Hecr, 2001.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-Basîṭ. thk. Nûra bint Abdulazîz el-Versân. 25 cilt. Riyad: Câmiatu İmam Muhammed b. Suûd el- islâmiyye-İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî, 1430.
• Zebîdî, Muhammed Murtadâ el-Huseynî. Tâcu’l-‘Arûs. thk. Mahmûd Muhammed et- Tanâhî. 40 cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-i’lâm fî’l-Kuveyt, 1993.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahîm b. es-Seriyy. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbuh. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 4 cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb,1988.