An Analytical Evaluation of the Comments Made on the Zeberjet Metaphor in Tafsir

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 1, 19 - 37, 30.06.2024

Hacı Çiçek

https://doi.org/10.51605/mesned.1458208

Öz

The Quran provides a lot of information in faith, social, cultural and economic fields, as well as information about previous ummahs. In addition, he also talked about ornate places, beautiful views, attractive clothes, delicious drinks and food that match human nature. For example, while Almighty Allah, on the one hand, emphasizes ornaments such as pearls and corals as blessings to people in this world, on the other hand, he informs people of the unique blessings he has prepared for belie-vers in heaven, such as thin and thick silk green dresses, solid gold bracelets, displays woven with satin, easily accessible fruits, ruby and corallike ornaments. He told us about spouses, flowing water sources, uninterrupted shadows, abundant fruitbearing cherry and banana trees, comfortable seats, and comforting drinks. All these objects are inherent values that every individual likes and wants to achieve, no matter what faith group he or she belongs to. Although there are names of precious met-als and stones such as gold, silver, pearl, ruby and coral in the Quran, the name of the zabarjad stone, which we used as the basis for our study, is not mentioned. Zabarjad is accepted as a strange narration in some hadith texts. Although this is the case, some of the early commentators included the zabarjad stone in their works. The zabarjad metaphor even took them to the point of conveying the narrations originating from Israiliyyat. Although there are stories and narrations taken from Jewish and Christian traditions, Israeliyyât took this name because there were many narrations transmitted from Jews. It has been observed that Israiliyyat entered the tafsir works mostly through individuals such as Abd Allah ibn Salam, Ka'b Al Ahbar, Wahb ibn Munabbih and Ibn Jurayj. It is possible to say that those who showed interest in their narrations were generally early commentators. Ibn Abbas, Abu Al-Aliya Al-Riyahi, Mujahid, Dahhaq, Suddi, Rabi ibn Enes, Muqatil, Tabari and Ibn Abu Hatim are some of them. Some commentators criticized the narrations originating from Israliyyat that they included in their works, while others recorded them as they were, without subjecting them to any criticism. For example, in some of the tafsir works written in the early period, the dwellings and mansions in heaven, the coffin/arcophagus inherited from the family of the prophets Moses and Aaron the Torah tablets carried by the prophet Moses, the magnificent throne of the Yemen queen Bilqis, the mountain of Qaf, and Shaddad in the Babylon region. It has been claimed that the columns in the palace, the pool of Kawthar, and the mounts ridden by believers who will meet Allah in the afterlife are made of zabarjad. For example, Rabi ibn Enes said that the Torah weighed seventy camels and that only Moses and Jesus, as well as Uzair and Joshua, could read it; Suddi narrated that Sakina was a golden bowl of water and that the hearts of the prophets were washed in it. In addition to these, Wahb ibn Munabbih states that Mount Qaf is a mountain that surrounds the entire earth, and Iyâs bin Muawiya's narrations that the sky rests on Mount Qaf in the form of a dome, that it gets its color from it, that the weight of the sky suppresses the mountain, and that the apocalypse will come when Mount Qaf is shaken, are recorded in some tafsir works. It cannot be said that the zabarjad stone is only included in the tafsir works. For example, Jalal Al-Din Al-Suyuti made the zabarjad stone talk in his work titled "Maqamat". Accordingly, he said that Gabriel's wings were decorated with lily of the valley, that the lily of the valley was the ring on the finger of the Prophet Muhammad, that the same ring fell from the finger of the third Caliph Osman bin Affan into the well, after that the cauldron of discord began to boil and peace and tranquility disappeared among Muslims. In this study, the narrations based on zabarjad existing in some tafsir works were analyzed and evaluated within the scope of scientific criteria.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’an, Zeberjet, Israeiliyyât, Commentators

Tefsirlerde Zebercet Metaforuna Yapılan Yorumlara Dair Analitik Bir Değerlendirme

Öz

Kur’ân inanç, sosyal, kültürel, ekonomik alanlarda birçok haber verdiği gibi önceki ümmetlerden de haber vermiştir. Bunun yanı sıra insanın doğasıyla örtüşen süslü mekânlardan, güzel manzaralardan, alımlı giysilerden, leziz içecek ve yiyeceklerden de söz etmiştir. Örneğin Yüce Allah, bir taraftan insanlara dünyada nimet olarak inci ve mercan gibi süs eşyalarını vurgularken, diğer taraftan ise cennette müminlere hazırladığı benzersiz nimetlerden, ince ve kalın ipekli yeşil elbiselerden, som altın bileziklerden, atlasla dokunmuş sergilerden, kolayca erişilebilir meyvelerden, yakut ve mercana benzetilen eşlerden, gürül gürül akan su kaynaklarından, kesintisiz gölgelerden, bolca meyve veren kiraz ve muz ağaçlarından, konforlu koltuklardan, içeni rahatlatan içeceklerden haber vermiştir. Bütün bu objeler, hangi inanç grubundan olursa olsun, her bireyin hoşuna giden ve ulaşmak istediği değerlerdir. Kur’ân’da altın, gümüş, inci, yakut ve mercan gibi değerli maden ve taşların isimleri bulunmasına rağmen çalışmaya esas aldığımız zebercet taşının adı geçmemektedir. Zebercet, bazı hadis metinlerinde garip rivayet diye kabul edilmiştir. Böyle olmasına rağmen ilk dönem müfessirlerden bir kısmı, eserlerinde zebercet taşına yer vermiştir. Hatta zebercet metaforu onları İsrâîliyyat kaynaklı rivayetleri aktarmaya kadar götürmüştür. İsrâîliyyat, Yahudi ve Hristiyan geleneklerinden alınan hikâye ve rivayetler olmasına rağmen Yahudilerden aktarılan rivayetlerin fazla olmasından bu adı almıştır. İsrâîliyyat’ın daha çok, Abdullah b. Selâm, Ka‘bü’l-Ahbâr, Vehb b. Münebbih ve İbn Cüreyc gibi şahıslar aracılığıyla tefsir kitaplarına girdiği müşahede edilmiştir. Onların rivayetlerine ilgi gösterenlerin, genellikle ilk dönem müfessirler olduğunu söylemek mümkündür. İbn Abbâs, Ebü’l-Aliye er-Riyâhî, Mücâhid, Dahhâk, Süddî, Rebi b. Enes, Mukâtil, Taberî ve İbn Ebû Hâtım onlardan bazılarıdır. Bazı müfessirler, eserlerine aldıkları İsrâîliyyat kaynaklı rivayetleri tenkit etmiş, bazıları ise hiçbir tenkide tabi tutmadan olduğu gibi kaydetmiştir. Örneğin ilk dönemde kaleme alınan bazı tefsirlerde cennetteki mesken ve köşklerin, Musa ve Harun peygamberlerin ailesinden kalan tâbûtun/sandukanın, Musa peygamberin taşıdığı Tevrat levhalarının, Yemen kraliçesi Belkıs’ın görkemli tahtının, Kafdağı’nın, Babil bölgesindeki Şeddâd’ın sarayındaki sütunların, Kevser havuzunun ve ahirette Allah’ın huzuruna çıkacak müminlerin bindiği bineklerin zebercetten oluştuğu iddia edilmiştir. Mesela Rebi b. Enes, Tevrat’ın yetmiş deve yükü ağırlığında olduğunu, onu sadece Musa ile İsa peygamberlerin yanı sıra Üzeyir ve Yûşâ’nın okuyabildiğini; Süddî ise Sekîne’nin altından bir su tası olup peygamberlerin kalplerinin onda yıkandığını rivayet etmiştir. Bunların yanı sıra Vehb b. Münebbih’in, Kafdağı’nın bütün yerküreyi çevreleyen bir dağ olduğu, İyâs b. Muaviye’nin göğün bir kubbe şeklinde Kafdağı’nın üstünde durduğu, rengini ondan aldığı, göğün ağırlığının dağı baskıladığı, Kafdağı’nın sarsılmasıyla kıyametin kopacağı şeklindeki rivayetleri, bazı tefsir kitaplarında kaydedilmiştir. Zebercet taşının sadece tefsirlerde yer aldığı söylenemez. Mesela Celâluddîn es-Süyûtî, Makâmât adlı eserinde zebercet taşını konuşturmuş, onun dilinden Cebrail’in kanatlarının zebercetle süslendiğini, zebercetin Hz. Peygamber’in parmağındaki yüzük kaşı olduğunu, aynı yüzüğün üçüncü halife Osman b. Affân’ın parmağından kuyuya düştüğünü, ondan sonra fitne kazanının kaynamaya başladığını, Müslümanlar arasında huzur ve barışın yok olduğunu söylemiştir. Bu çalışmada bazı tefsirlerde mevcut olan zebercet eksenli rivayetler ilmî kriterler dahilinde analiz edilerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Zebercet, İsrâiliyyât, Müfessirler

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ ve müzîlu’l-ilbâs ‘ammâ iştehere min’el-ehâdîs ‘alâ elsine-ti’n-nâs. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Kudsî, H/1351.
• Âişe Abdurrahman, bint. Muhammed Ali. et-Tefsîrü’l-beyânî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dârü’l-Maârif, ts.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Molla Ali b. Sultân Muhammed. el-Masnûʿ fî maʿrifeti’l-hadîsi’l-mevzûʿ (el-Mevzûʿâtü’ṣ-suğrâ). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1978.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fi tefsiri’l-Kur’âni’l-‘azim ve’s-sebi’l-mesânî. 16 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1415.
• Ateş, Abdurrahman. “İsrâiliyatın Odağındaki Peygamber: Hz. Davud -Sâd Suresi 21-25. Ayetler Bağlamında Yapılan Rivayetlere Eleştirel Bir Yaklaşım”. Marife, 10/1 (Bahar 2010), 9-27.
• Ateş, Süleyman. Kur’ân-ı Kerîm’in Yüce Meali ve Çağdaş Tefsiri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lügati). İstanbul: Mas Matbaacılık, 2006.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ. Me‘âlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Musa. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülalî Abdülhamid. 14 Cilt. Riyâd: Mektebe-tü’r-Rüşd, 2003.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Said Abdullâh b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslamî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil. Sâhîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamî, 1979.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed. el-Mu‘arrab min kelâm el-a‘cem ‘alâ hurûf el-mu‘cem. thk. F. Abdürrahîm. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1990.
• Çiçek, Hacı. “Suyûtî’nin Makâmât’ında Konuşan Değerli Taşlar: el-Makâmatu’l-Yâkûtiyye Örneği”. Adıyaman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, 1 (2017/2), 21-42.
• Demirci, Kürşat. “Kafdağı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24/144-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Ebû Bekir el-Cezâirî, Câbir b. Musa b. Abdülkâdir. Eyseru’t-tefâsîr li kelâmi’l-‘aliyyi’l-kebir. 5 Cilt. Medine: Mek-tebetü’l-Ulûm ve’l- Hikem, 2003.
• Ebû Hayyân el-Endülüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. el-Bahrü’l-muhît. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1999. Ebû Zehra, Muhammed. Zehretü’t-tefâsîr. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.
• Ebü’ş-Şeyh el-İsfahânî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyân. Kitâbü’l-ʿAzame. thk. Rızâullâh b. Muhammed İdrîs el-Mübârekfûrî. 5 Cilt. Riyâd: Dârü’l-‘Asıma, 1988.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, ts. Ekinci, Kutbettin. “Bilimsel Tefsirin Tefsir Olma Sorunu”. Bilimname, XXXVII, (2019/1), 169-190.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed Avd Mürʽib. 8 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yakûp. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Güler, Mehmet. “Dağ Kültü ve Divan Şiirinde Mitolojik Dağlar”. Yazıt Kültür Bilimleri Dergisi, 3/1 (Haziran, 2023), 45-59.
• Hâcî, Muhammed Ömer. Mevsû‘atü’-t-tefsîr kable ‘ahdi’t-tedvîn. Dımaşk: Dârü’l-Mektebî, 2007.
• Hâkim, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh en-Nisâbûrî. el-Müstedrek ‘ale’s-sahihayn. thk. Mustafâ Ab-dülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. el-Kur’ân ve nakzu metâ’in er-ruhbân. Dımaşk: Dârül-Kalem, 2007.
• Hâzin, Ali b. Muhammed, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl, tsh. Mu-hammed Ali Şâhîn. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1415.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn Ali b. Bekr b. Süleymân. Mecma‘u’z-zevâid ve menba‘u’l-fevâid. thk. Hüsa-meddin el-Kudsî. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî 1994.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kurʾani’l-mecîd. 7 Cilt. Kâhire: Hasan Abbâs Zekî, 1998.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcuddîn Ömer b. Ali en-Nu‘mânî. el-Lübâb fî ‘ulûmi'l-kitâb. 20 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye el-Endülüsî, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib el-Muhâribî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. 2 Cilt. Beyrût: Şirketü Dâri’l-Erkam, H/1416.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. Tefsîrü’l-Kurʾani’l-ʿazîm. thk. Es‘ad Mu-hammed et-Tayyib. 9 Cilt. Riyâd: Mektebetü Nazzâr Mustafa el-Bâz, H/1419.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullâh Şemseddîn Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrût: Dârü ve Mek-tebetü’l-Hilâl, H/1410.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâil b. Şihâbüddîn. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Samî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dârü’t-Tayyibe, 1999.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdurrahmân el-Bağdâdî. Revâ‘iü’t-tefsîr. thk. Ebû Muâz Târık b. İvazullah b. Muhammed. 2 Cilt. Riyâd: Dârü’l-Asıma, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Tezkiretü’l-erîb fî tefsîri’l-garîb. thk. Târık Fethî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî. 2001.
• İsfahânî, Râgıb. Tefsîr. thk. Muhammed Abdülaziz Besyûnî. Tanta: Külliyetü’l-Adâb, 1999.
• Kanar, Mehmet. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2008.
• Karaman, Hayreddin, vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kâsımî, Muhammed Cemâluddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1418.
• Kavukcî, Ebü’l-Mehâsin Şemsüddîn Muhammed b. Halîl b. İbrâhîm et-Trablusî. el-Lüʾlüʾü’l-mersûʿ fîmâ lâ asle lehû ev bi-aslihî mevzûʿ. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrût: Dârü’l-Beşer el-İslâmiyye, 1994.
• Kirmânî, Tâcü’l-Kurrâ Ebü’l-Kâsım Burhânuddîn Mahmûd b. Hamza. Garâibu’t-tefsîr ve ʿacâʾibu’t-teʾvîl. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu‘li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kustantînî, Ali b. Lâlî b. Muhammed. Hayrü'l-kelâm fî’t-takassî ‘an ağlâti’l-‘avâm. thk. Hâtım Sâlih ed-Dâmin. Beyrût: Alemu’l-Kutub, ts.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâʾifü’l-işârât. thk. İbrâhim el-Besyûnî. 3 Cilt. Kâhire: el-Heyetü’l-Mısriyye, ts.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kurʾân. 6 Cilt. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîrü’l-Mâtürîdî/Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslûm. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. Tefsîrü’l-Kurʾan (en-nüket ve’l-‘uyûn). 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Mazharî, Muhammed Senâullah Pânîpetî. et-Tefsîrü’l-Mazharî. thk. Gulâm Nebî Tûnusî. 10 Cilt. Pakistan: Mek-tebetü’r-Rüşdiyye, 1412.
• Merâgî, Ahmed b. Mustafâ. Tefsîrü’l-Merâgî. 30 Cilt. Kâhire: Mektebetü ve Matba‘atu Mustafâ el-Babî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebü’l-Ala. Tefhîmü’l-Kur’ân. çev. Komisyon. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîr. thk. Abdullah Mahmûd Şahhâta. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâs, 2002.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc b. Cebr el-Mekkî el-Mahzûmî. Tefsîrü Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebü’n-Neyl. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-İslamî el-Hadîsa, 1989.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. et-Teysîr fî (ʿilmi)’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş-Cemâl Abdürrahîm el-Fâris. Beyrût: Dârü’l-Lübâb li’d-Dirâsât, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kelim et-Tayyib, 1998.
• Nizâmeddîn en-Nîsâbûrî, Hasen b. Muhammed b. Hüseyn. Garâibü’l-Kurʾân ve regâibü’l-furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1416.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Rızâ, Reşîd. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Hakîm (Tefsîrü’l-menâr). 12 Cilt. Kâhire: el-Heyetü’l-Mısriyye, 1990.
• Sa‘dî, Ebû Abdullâh Abdurrahmân b. Nâsır b. Abdullâh. Teysîrü’l-kerîmi’r-rahmân fî tefsîri kelâmi’l-mennân (Tefsîrü’s-Saʿdî). Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kurʾan. 10 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsir. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’s-Sâbûnî, 1997.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kurʾan. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Seffârînî, Ebü’l-Avn Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Sâlim. Gızâʾü’l-elbâb şerhu manzûmeti’l-âdâb. 2 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 1993.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kessîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ʿale’l-elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî,1985.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdulcabbâr. Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim-Ebû Bilâl Ganîm b. Abbâs. 6 Cilt. Riyâd: Dârü’l-Vatan, 1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahrü’l-ulûm. thk. Muhammed Muavvız-Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürrü’l-masûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, ts.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâluddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâluddîn. el-Hâvî li’l-fetâvâ. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 2004.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâluddîn. Makâmâtu’s-Süyûtî. Kustantiniyye: Matba‘atu’l-Cevâib, H/1298.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâluddîn. ʿUkûdü’z-zeberced ʿalâ Müsnedi’l-İmâm Aḥmed (ʿUkûdü’z-zeberced fî iʿrâbi’l-ḥadîs̱). thk. Hasan Musa eş-Şâir. Medine: Mecelletü’l-Câmia el-İslâmiyye, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethü’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1993.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Edvâü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾan. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿzı meʿânî kelâmi rabbine’l-hakîmi’l-habîr. 4 Cilt. Kâhire: Matbaatü Bûlâk, H/1285.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-Evsat. 10 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Harameyn, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî. Câmiʿü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Mu-hammed Şakir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tantâvî, Muhammed Seyyid. et-Tefsîrü’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerim. 15 Cilt. Kâhire: Dârü’n-Nahda, 1997.
• Tirmîzî, Ebû İsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmîzî. thk. Beşşâr Avvad Marûf. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garb el-İslâmî, 1998.
• Türkçe Sözlük. haz. Komisyon. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Tüsterî, Sehl b. Abdullâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdullâh b. Refî‘. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî tefsîri’l-Kurʾani’l-mecîd. thk. Komisyon. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü’l-basîṭ. thk. Komisyon. 25 Cilt. Riyâd: Câmiatu Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, H/1430.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîrü Yahyâ b. Sellâm. 2 Cilt. Beyrût: Hind Çelebî, 2004.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Yeğin, Abdullah. İslâmî-İlmî-Edebî-Felsefî Yeni Lügat. İstanbul: Yeni Asya Yayınları. 1973.
• Yıldırım, Selahattin. İbn Dakîki'l-Îd’e Göre Hadislerin Doğru Anlaşılmasında Siyâkın Rolü. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Güz 2016), 7/2, 97-125.
• Yûnus el-Hatîb, Abdülkerim. et-Tefsîrü’l-Kur’ânî li’l-Kur’ân. 16 cilt. Kâhire: Dârü’l-Fikr el-Arabî, 1970.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Kurʾan ve iʿrâbüh. 5 Cilt. Beyrût: Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 2 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1976.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l ekâvil fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîrü’l-münîr. 30 cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1991.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîrü’l-vasît. 3 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1422.