Darende Şeyh Hamid-i Velî (Somuncu Baba) Camii Haziresi’ndeki Mezar Taşları

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 2, 154 - 184, 31.12.2024

Emine Güzel

https://doi.org/10.51605/mesned.1543104

Öz

Bu çalışmada Malatya'nın Darende ilçesindeki Şeyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) (ö. 815/1412) Camii haziresinde bulunan mezar taşları ele alınmıştır. Çalışmamızın amacı daha önce tam ve detaylı olarak incelenmemiş olan mezar taşlarının tamamını incelemektir. Mezarlıktaki konumları dikkate alınarak ele alınan mezar taşları; form yazı içeriği, yazı tipi, süsleme, kullanılan malzeme ve başlıklar açısından değerlendirilmiştir. Halk arasında "Somuncu Baba" lakabıyla meşhur olan Hamid-i Velî Hazretleri, 14. Yüzyılda yaşamış mutasavvıflardandır. O, eserleri ve öğrencileri vasıtasıyla tasavvuf anlayışının yaşadığı dönemi ve sonraki yüzyılları büyük ölçüde etkileyen manevî bir liderdir. I. Beyazıt döneminde yaşayan Şeyh Hamid-i Velî'nin türbesi ve Şeyh Hamid-i Velî Camii 14. yüzyıla tarihlenmektedir. Onun soyundan gelenler tarafından günümüze kadar farklı dönemlerde birçok kez yenilenmiştir. Cami; türbe, hazire, ilave ve yeni cami bölümleri ile müze, kütüphane, havuz ve avludan oluşan külliyenin bir bölümünü oluşturmaktadır. Çalışmamızın ana konusunu oluşturan hazire alanı Şeyh Hamid-i Velî Türbesi'nin kıble yönünde yer almaktadır. Hazirede, tarikat büyükleri ve kendisinin soyundan gelen şeyhlere ait toplam 22 mezar bulunmaktadır. Mezar taşı kitabeleri Arapça ve Osmanlı Türkçesi ile celî sülüs ve celî ta’lîk hat ile yazılmış olup, bunlardan sadece bir tanesi günümüz Türkçesiyle yazılmıştır. Başucu şâhidelerinin tamamı bir başlıkla nihayetlenmiştir. Ölen kişilerin cinsiyet ve mesleklerine göre değişebilen bu başlıklar genellikle erkeklere ait mezar taşlarında görülürler. Çalışmamızda ele aldığımız mezarların erkeklere ait olanlarının başucu şâhidelerinde görülen başlık tipleri sarık, fes, yuvarlak ve oval başlıklar şeklindedir. Sarıklı başlıkların kullanıldığı mezar taşı kitabelerinde hafız, müderris, imam-hatip ve seyyid; fesin kullanıldığı mezar taşında hafız; yuvarlak başlıkların kullanıldığı mezar taşı kitabelerinde paşa, seyyid, şeyh, müftü, hafız ve seyyid; oval başlıkların kullanıldığı mezar taşı kitabelerinde ise şeyh ve seyyid ifadeleri yer almıştır. Ayakucu şâhidelerinde ise başlık yerine tepelik ya da farklı şekillerde nihayetlenen alınlıklar görülür. Söz konusu hazirede incelediğimiz ayakucu şâhideleri çoğunlukla üçgen ya da kaş kemer benzeri alınlıklarla nihayetlendirilmiştir. İçerik olarak farklı özellikler gösteren kitabeler, bir iki istisna haricinde genellikle Allah’ın sıfatlarından oluşan ve Allah’ın yaratıcı, bâkî (daimî, sonsuz) ve hayy (diri, canlı) olduğu anlamına gelen “ya-Hayy, Hüve’l-Bâkî, Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî, Hüve’l-Hallâku’l-Bâkî” şeklindeki kelime ve ibarelerle başlamaktadır. İki kitabe doğrudan ölen kişinin ismiyle başlamış, bir kitabe ise “tarih” kelimesiyle başlamıştır. Kitâbelerde serlevha bölümünde yer alan ve Allah’ın sıfatlarıyla ilgili ilk satırlardan sonra çoğunlukla merhum adına manzum olarak düzenlenmiş ağıt niteliğindeki ifadelerle, mevtânın geriye bıraktıklarından dua talep eden ifadeler yer almıştır. Daha sonra mevtânın kimliğine dair bilgilere yer verilmiştir. Son olarak kitabe, mevtânın ölüm bazen de ölüm ve doğum tarihlerinin yer aldığı satır ile sonlandırılmıştır. Konuyla ilgili yapılmış daha önceki çalışmalarda hazirede yer alan mezar taşlarından sadece birkaç tanesine yer verilmiş ve hazire bir bütün olarak ele alınmamıştır. Ele alınan sayılı mezar taşı kitabelerinde ise bazı kelimeler ya yanlış okunmuş ya da okunamamıştır. Bu çalışmamızda hazirede yer alan 22 mezarın tamamı incelenmiş, yanlış okunan kısımlar tarafımızca düzeltilmiş, okunamayan kısımlar okunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Somuncu Baba, Darende, Hamid-i Velî, başlık, hazire, kitabe, mezar taşı.

Tombstones At The Hazīre Of Shaykh Hamid-i Velī (Somuncu Baba)

Öz

In this study, the tombstones in the burial area of the Sheikh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) Mosque in the Darende district of Malatya are discussed. The aim is to conduct a comprehensive and detailed analysis of all the tombstones in the graveyard, which have not been fully explored in previous studies. While examining the tombstones, their locations in the graveyard were taken into consideration, and they were examined in terms of inscription content, font, decoration, materials and titles used. Hamid-i Veli, who is popularly known as "Somuncu Baba", was a Sufi who lived in 14th century. He is a spiritual leader whose understanding of Sufism greatly influenced his time and the following centuries through his works and students. The tomb of Sheikh Hamid-i Veli, who lived during the reign of Bayezid I, and the Sheikh Hamid-i Veli Mosque date back to the 14th century. It has been renovated many times by his descendants at different periods until now. The Mosque forms a part of the complex, which consists of a tomb, a graveyard, additional and new mosque sections, a museum, a library, a pool and a courtyard. The burial area, which is the main subject of our study, is located in the direction of the qibla of the mausoleum of Sheikh Hamid-i Velî. In the burial area, There are total of 22 tombs graves of sect elders and sheikhs who are his descendants. The tombstone epitaphs are inscribed in Arabic and Ottoman Turkish using djali thuluth and djali ta'lik calligraphy styles. Only one epitaph is written in modern Turkish. Each tomb features witness stones (shahide) at the head and foot sides. All of the head side witness stones were completed with headgear caps. These caps, which can vary according to the gender and occupation of the deceased, are usually seen on men's tombstones. The cap styles seen in the head side witness stones of the tombs which we discussed in our study are turban, fez, round and oval headgear. Inscriptions of hafiz, mudarris, imam-preacher and sayyid were found on the tombstone epitaphs using the turban headgear caps; hafiz on tombstones using fez; pasha, sayyid, sheikh, mufti, hafiz and sayyid on tombstones using round headgear; and sheikh and sayyid on tombstones using oval headgear. On the foot side witness stones, on the other hand, hoods or pediments in different shapes are found instead of caps. The foot side witness stones we examined in the said burial area were mostly finalized with triangular or brow archlike pediments. The epitaphs, which have different properties in terms of content, with one or two exceptions, generally consists of the attributes of Allah and start with the words and phrases such as "ya-Hayy, Huve'l-Baki, Huve'l-Hayyu'l-Baki, Huve'l-Hallaku'l-Baki", meaning Allah is creative, Baki (permanent, eternal) and Hayy (living, alive). In the epitaphs, after the first lines about the attributes of Allah in the superscription, there were expressions in the nature of a lamentation, which was mostly arranged as a poem in the name of the deceased, and sometimes expressions that demanded a prayer from the ones they left behind. Then, the information about the identity of the deceased and the statements demanding an al-Fatiha prayer for his soul were given. Finally, the epitaph is finished with a line containing the date of death or sometimes the date of death and birth. In earlier studies, only a limited number of tombstones from this burial area were analyzed. These studies misread or omitted certain words and inscriptions. In this study, the burial area was discussed in its entirety and all 22 tombs in the burial area were examined. The parts that were misread were corrected by us, and the parts that could not be read were able to be read.

Anahtar Kelimeler

Somuncu Baba, Darende, Hamid-i Velī, heading, hazire, inscription, Tombstone.

Kaynakça

• Akdağ, Eyyub. Sivaslı Münevver Nakşî Şeyhi Kazancızâde Emin Edîb Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (Haziran 2019), 107-144.
• Akgündüz, Ahmet. Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2009.
• Akgündüz, Ahmet. Darende Tarihi. İstanbul: Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı Yayınları, 2002.
• Akkuş, Mehmet. Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Hayatı, Neseb-i Âlisi ve Külliyesi. Ankara: Nasihat Yayınları, 2016.
• Algül, Hüseyin. Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Aytaç, İsmail; Acun, Hakkı. Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Külliyesi. Malatya: Seyyid Osman Hulusi Efendi Vakfı, 2023.
• Başer, Şahin. Ebu Hamîd Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba. İstanbul: Prestij Matbaacılık, 1995.
• Bozkurt, Nebi. “Mezarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29/519-522. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cengiz, M. A; Adıgüzel, Yüksel; Gülseren M. . Somuncu Baba (Şeyh Hamid-i Veli). Ankara: Şeyh Hamd-i Veli Camii İhya Derneği, 1965.
• Çoruh, H. Şinasi. Emir Sultan. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1988.
• Dikici, Recep. Hamîd-i Velî (Somuncu Baba) Hacı Bayrâm-ı Velî Taceddîn-i Velî ve Evradları. İstanbul: Akif Yay, 2017.
• Erünsal, İsmail Erol. “Somuncu Baba”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1995.
• Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı. “Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Türbesi ve Külliyesi”, erişim tarihi: 21 Mart 2023, https://hulusiefendivakfi.org.tr/somuncu-baba-turbesi-ve-kulliyesi/
• Halit Çal. Halit. “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar”, III. Eyüp Sultan Sempozyumu, İstanbul: Kültür Yayınları, 2000.
• Hızlı, Mefail. “Somuncu Baba”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 263-271.
• İvgin, Hayrettin. “Somuncu Baba Gerçeği ve Hacı Bayram-ı Veli ile İlişkisi”, İnönü Üniversitesi III. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu Tebliğler, İstanbul: Tarla Yayın Organizasyon, 1989.
• Karabulut, Ali Rıza. Kayseri'de Meşhur Mutasavvıflar, by, tsz.
• Laqueur, Hans-Peter. Hüve’l-Baki, İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Çev: Selahattin Dilidüzgün, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Özcan, Mustafa. Somuncu Baba Zikir Risâlesi. İstanbul: Pamuk Ofset, 2011.
• Sarı Abdullah Efendi. Semeratü’l-Fuad. çev. Yakub Kenan Necef Zade. İstanbul: Neşrîyat Yurdu, 1967.
• Somuncu Baba. Zikir Risâlesi. çev. Mustafa Özcan. İstanbul: Pamuk Ofset, 2011.
• Şancı, Fuat. Darende ve Çevresinde Türk-İslam Eserleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Taşköprülüzâde, İsâmuddin Ebu’l-Hayr Ahmed. Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayınları, 2007.
• Toprak, Naci. “Şeyh Hamid-i Veli Camii” Samuncu Baba Kültür Edebiyat ve Araştırma Dergisi 3/10 (Eylül 1996), 21-27.
• Ulu, Mahmut. “Menkıbeler Ekseninde Bir Zahir-Bâtın Yolcusu: Somuncu Baba” Folklor Akademi Dergisi 4/3 (2021), 452-463.
• Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) ve Ona Atfedilen “Zikir Risâlesi” Adlı Eser” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi (Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı) 11, (2021), 58-75.
• Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî ve Silâhü’l-Mürîdîn Adlı Eseri” Milli Kültür Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 58-75.
• Üşenmez, Emek. “Somuncu Baba ve Kur’an-ı Kerim Tercüme-Tefsir Meselesi” Somuncu Baba Kültür Çevresi Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, ed. Ali Çavuşoğlu, 132-139. Aksaray: Aksaray Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefine-i Evliya, Hzl. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrar. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, nr. 2306, vrk. 256/a.
• Vicdâni, Sadık. Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye (Tarikatler ve Silsileleri), Hzl. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.
• Yıldız, Alim. Kazancızâde Emin Edîb Divançesi. Sivas: Asitan Yayıncılık, 2013.