Arap Dilindeki ‘Rabbu’l-Âlemîn’ Terkibinin Geçtiği Kur’ân Ayetlerinde Muhteva-Muhatap Kurgusu

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 2, 135 - 153, 31.12.2024

Aladdin Gültekin

https://doi.org/10.51605/mesned.1550153

Öz

Öz: İslâm dininin Kur’ân’la birlikte insanın anlam dünyasına kattığı sayısız terimden bir tanesi “Rabbu’l-âlemîn” ismidir. Bu isim kendilerine has manası bulunan iki ismin isim tamlaması olarak oluşturduğu terkiptir. Bu terkip Kur’ân’da kırk iki âyette geçmektedir. Ancak tamamı Allah ile alakalı değildir. Bu çalışmada Allah ve mahlûkatı ile ilgili olan bu terkibin her iki cüzü gerek sözlük gerekse terim anlamıyla kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır. Daha sonra bunların geçtiği âyetler muhteva ve muhatap açısından incelenmiş ve dokuz başlık altında değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Kendi zâtı dışında kalan bütün varlıkların Rabbi anlamındaki ismin, doğru anlaşılmasına katkı sağlamak amacıyla Kur’ân’daki kullanımı üzerine yapılmış bir tahlil çalışmasıdır. Allah Teâlâ tarafından Hz. Muhammed’e (s.a.v) Arapça olarak indirilen Kur’ân, pek çok isim ve terkip içermektedir. Kur’ân’ı doğru anlamak için her kelime ve terkibin anlam ve kullanımını doğru bilmek, oldukça önemlidir. Bu amaca ulaşmak için önce öğrenilecek kelimelerin anlamları için lügatlere bakılmalı, daha sonra o kelimelerin Kur’ân’da geçtiği âyetler tespit edilmelidir. Son aşamada bu kelimelerin bulunduğu âyetlerdeki manalara yapmış oldukları katkılar değerlendirilmelidir. Rab ve âlem isimlerinin kendi sözlük anlamları bulunmakla birlikte terim anlamı da bulunmaktadır. Ancak “Rab” ismi âlemîn kelimesinin dışında başka bir kelime ile terkip oluşturduğunda mahlûkatla alakalı yeni durum veya mesleği ifade eden sözcük olmaktadır. Rab “terbiye eden, efendi” anlamında, âlem ise Allah dışında bütün akıllı varlık türleri için kullanıldığı bilinmektedir. “Rabbu’l-âlemîn” lafzı Kur’ân’da kırk iki âyette zikredilmektedir. Bu terimin geçtiği âyetlerde lafız-mana ve muhteva-muhatap ilişkisini tespit etmek Kur’ân’ı anlamaya katkısı için önemlidir. Kur’ân’ı Kerîm’de 962 yerde Rab ismi, doğrudan Allah’a nispet edilmektedir. Ayrıca bir yerde “hükümdar” manasında Mısır meliki için, dört âyette beş defa Firavun’un kendisi hakkında tanrılık iddiasıyla kullandığı görülmektedir. Rab kelimesinin أَرْبَاب, رُبُوب veya أَرُبُّ şeklinde düzensiz çoğulları vardır. Bu çoğullardan erbâb (أَرْبَاب), dört âyette Allah’tan başkasının rab edinmenin kınanması amacıyla geçmektedir. Kur’ân’ı Kerîm’de Allah lafzından sonra ilâhî isim olarak en çok kullanılan Rab kelimesidir. Terimin içerdiği şefkat, merhamet ve tekâmül ettirerek yaşatma faktörleri, evrendeki bütün şuurlu varlıkları kapsamaktadır. Rab ismi Allah’ın âlemlere yönelik fiilî tutumlarına işaret etmektedir. Sıfat gibi kullanılan, bir şeyi aşama aşama inşa edip geliştiren manasındaki rab ismi, hepsi de Allah Teâlâ hakkında olmak üzere “gözetip koruyan, terbiye eden, idare eden, mâlik, ıslah eden, geliştiren, nimet veren, mâbud” gibi anlamlara gelmektedir. Rab ismi “sahip” anlamında insanlara da nispet edilebilir, ancak sınırlı ve nisbî bir anlam belirtmesi için “rabbu’d-dâr” (ev sahibi) gibi tamlama halinde kullanılmalıdır. Rabbu’l-âlemîn terkibinin geçtiği âyetlerde içerik ve amaca karşılık gelen “muhteva muhatap” kurgusu çerçevesinde yapılan tespitlerimiz, anlamlarına göre oluşturduğumuz başlıklar altında zikredildiğinde çok fazla söz söyleme imkânı bırakmamaktadır. Âyetler başlıklar altında zikredilirken Kur’ân-ı Kerim’de geçtiği sıraya uygun zikredildiği için anlatımda âyetler arasında kompozisyon uyumu görülmemektedir. Sıralanan başlıklar altında Rabbu’l-âlemîn teriminin geçtiği âyetlerdeki muhteva ve muhataplar belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Kur’an, Rab, Âlem, Rabbu’l-âlemîn.

Teşekkür

Selamaleykum Değerli Dergi Editörü makaleyi istenilenler doğrultusunda yapmaya çalıştım, sonra da yükledim. belki eksik ve yanlış bir işlem yapılmış ise sehven olmuştur. emeğiniz için çok teşekkür ederim Kolay gelsin

The Phrase of the ‘Rab Al Alameen’ in the Arabic Language and the Content-Addressee Composition in the Verses of the Qur'an in which this Phrase is Mentioned

Öz

One of the many terms that the Islamic religion has added to semantic world of human. through the Qur'an is the Lord of the worlds (al Rab al Alameen). This is a special noun phrase which is formed by two names that have their own meaning. This phrase is mentioned in fortytwo verses. But not every one of them is related to Allah. They refer to both Allah and His creatures. This study first discusses comprehensively the use of the phase in the Qur’an both in its dictionary meaning and as a term. Later, the verses in which these are mentioned were examined in terms of content and addressee and were subjected to evaluation under nine headings. This study analyses the use of the name, which means the Lord of all beings except his own person, in the Qur'an in order to contribute to the correct understanding of it. The Quran, which was revealed to Muhammad (peace be upon him) in Arabic, contains many names and compositions. In order to understand the Quran correctly, it is very significant to know the meaning and usage of each word. To this end, dictionaries should first be looked at for the meanings of the words, and then the verses in which those words appear in the Quran should be listed. Afterwards, the contributions of these words to the meanings of the verses should be evaluated. This study has researched the phrase " al Rab al Alameen". It is a noun phrase consisting of two nouns, the Lord (Rabb) and the worlds. Each has its own dictionary meaning. The noun phrase is also a term. However, when the word "Rab" is paired with another word other than the word "worlds", it becomes the word that expresses a new state or profession related to the creature. It is known that Rabb is used to mean "trainer, master" and universe is used to refer to all types of intelligent beings except Allah. The phrase "al Rab al Alameen" is mentioned in fortytwo verses in the Quran. Identifying the wordmeaning and content-addressee relationships in the verses where this term is used is important in terms of comprehending the contribution of the term to our understanding the Quran. The name Rab is directly attributed to Allah in 962 places in the Holy Quran. It is also used in one verse for the king of Egypt in the sense of “ruler.” In four verses, it is seen that Pharaoh uses the word Rab five times to express his claim of divinity. The word Rab has irregular plurals such as أَرْبَاب, رُبُوب or أَرُبُّ. Among these plurals, erbâb (أَرْبَاب) is used in four verses to condemn taking someone other than Allah as a lord. The word Rab is the most used divine name in the Quran after the word Allah. The attributes of the name Rab includes compassion, mercy and making others live by evolving. All conscious beings in the universe are affected by the attributes of the Rab. In short, the name Rab refers to the Lord's actual involvement in the worlds. The word Rab as an adjective means building and developing something step by step. It has such meanings as "the one who watches over, protects, educates, manages, owns, reforms, develops, gives blessings, the deity", and when it is used about Allah the Almighty. The name Rab in the sense of "owner" can also used for people, but it should be used in a phrase as in the case of "rabbu'd-dâr" (the host) to indicate that it has a limited and relative meaning. We have used in this study the framework of the ‘Content - Addressee’ structure which corresponds to the content and purpose in the verses that included the phrase al Rab al Alemeen. When the findings of this study are brought together under the headings, they do not leave much room to say. When the verses are mentioned under the titles, they are mentioned in accordance with the order in which they appear in the Holy Quran, as a result the harmony between the verses in the narrative disappears. The content and addressees that are mentioned in the verses where the term al Rab al Alemeen is used are listed here under the following titles.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Quran, The Lord, Universe, Rab Al Alameen

Kaynakça

• Ahfaş, Ebû’l-Hasan el-Mucâşiî, Meʿânî’l-Kur’ân, thk. Hudâ Mahmûd Karâa. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah. el-Ffurûḳu’l-luġavî, thk. Muhammed İbrâhim Selîm. Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, tsz.
• Askerî-Cezâirî, Ebû Hilâl -Nuruddîn b. Nimetullah. Muʿcemu’l-furûḳi’l-luġaviyyeti’l-ḥâvî li kitâbi’l-Askerî ve’l-Cezâirî, thk. Beytullah Bayat. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-İslâmî, 1412.
• Bolay, Süleyman Hayri “Âlem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2/357-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥu tâci’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. Nşr. Ahmet Ab-dulgâfur AttarAttâr. Beyrut: Dâru’l-Melâyîn, 1987.
• Ebî Salebe, Yahyâ b. Sellâm. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. Thk. Hind Şiblî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Ebû Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Murrî el-Kurtubî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz, thk. Ebû Abdillah Huseyin b. Ukkâşe-Muhammed b. Mustafa el-Kenz. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• Ezdî, Ebû’l-Hasan Mukâtil b. Suleyman. el- Tefsîru Mukâtil b. Suleymân, thk. Abdullah mahmûd Şahât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehẕîbu’l-luġa. Thk. Muhammed Avd Murıb. Beyrut: Dâru İhyai’l-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• FerahidîFerâhidî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-ʿAyn, thk. Mehdî Mahzûmî-İbrâhim es-Seâmârrâî. Kahi-re: Mektebetu’l-Hilâl, tsz.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdirrahman. el-Muḥarraru’l-vecîz fî tefsiri Kitâbi’l-ʿAzîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Dureyd, Ebûbekir Muhammed b. Hasan. Cemheretu’l-luġa. Thk. Remzî Munir Baalbekkî. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
• İbn Fâris, Ahmed b. Faris b. Zekeriyya. Mucmelu’l-luġa. Thk. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1986.Kazvînî, Ahmed b. Faris b. Zekeriyya. Mucmelu’l-luġa. Thk. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan. Beyrut: muessesetu’r-Risâle, 1986.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-ʿArab. Beyrut: y.y., tsz.
• İbn Sîde, Ebû’l-Hasan Ali. Kitâbu’l-muḥkem ve’l-muḥîṭi’l-aʿzam. Thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn’ul-Cevzî, Cemaluddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr, thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1422.
• İbnu’l- Enbârî Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed b. Beşşâr Ebû Bekr. ez-Zâhir fî meʿânî ke-limâti’n-nâs, thk. Hâtem Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1992.
• İsfehânî, Ebû’l-Kasım Huseyin b. Muhammed. er-Râgıb. Tefsîru’r-Raġıb el-İsfehânî, thk. Muhammed Abdulazîz Besyûnî. Tanta: Kulliyetu’l-Âdâb, 1999.
• Karagöz, Nahide. Kurân-I Kerim’de Âlem Kavramı. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Karaosman, Muhammet. Vahiy Sürecinde Alem Kelimesinin Semantik Tahlili. Ankara: Ankara Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Mâturîdî, Muhammed b. Muhammed Mahmûd Ebû Mansûr. et-Tevilâtu’l-Kur’ân, Mecdî Bâsilûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mervezî, Mansûr b. Muhammed b. Abdilcabbâr b. Ahmed. Tefsîru’l-Kur’ân, thk. Yâsir b. İbrâhim-Guneym b. Abbâs b. Guneym. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Nesefî, Necmuddîn Umer b. Muhammed. et-Teysîr fî’t-tefsîr. Thk. Mâhir Edib Edîb Habbûş -vd. İs-tanbul: Dâru’l-Lubâb, 2019.
• Nîsâbûrî, Mahmûd b. Ebî’l-Hasen b. Huseyn. Bâhiru’l-burhân fî maânî muşkilâti’l-Kurân, thk. Suâd Bintu Sâlih. Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kura, 1998.
• Nîsâbûrî, Mahmûd b. Ebî’l-Hasen b. Huseyn. Îcâzu’l-Beyân an maʿâni’l- Ḳur’ân, thk. Hanif b. Hasan el-Kâsımî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1415.
• Pak, Zekeriya. ““Âlemîn” Kelimesinin Kurân’daki Anlamı Üzerine”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2009).1-24.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekir b. Abdilkâdir. Muḫtaru’ṣ -Ṣıḥâḥ. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1999.
• Sâhib b. Abbâd, İbn Abbâd, Ebu’l-Kāsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekânî. el-Muḥît fî’-luġa. thk. Muhammed Hasan âli Âl Yâsîn. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1994.
• Salebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrâhim. el-Keşfu ve’l-Beyân an Tefsîrui’l-Kur’ân. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• San’ânî, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Humâm. Tefsîru Abdirrezzâk. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan tevil ʿâyi’l-Kurân, thk. Mahmûd Muham-med Şâkir. Mekke: Dâru’t-Terbiyye ve’t-Turâs, tsz.
• Topaloğlu, Bekir “Rab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/372-373. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 2007.
• Tusterî, Ebû muhammed Muhammed Sehl b. Abdillah b. Yûnus. Tefsîru’t-Tusterî, thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423.
• Yar, Erkan. “Kurân’da “Âlemîn” Sözcüğünün Toplumdilbilim Açısından Çözümlemesi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 8/2 (Kasım-2016) 584-602.
• Zamahşerî, Ebü’l-Kâsım Muhmûd Mahmûd b. Umerb. Ahmed. el-Keşşâf an ḥaḳâiḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl. Thk. Mustafa Huseyn Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,1987.