Atlāl in the Introductions of Jahiliyyah Qasidas

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 2, 103 - 122

Ramazan Meşe

https://doi.org/10.51605/mesned.1731480

Öz

One of the most significant legacies surviving from the Jāhiliyya period is its poetry. The poems composed during this era reflect the political, social, and cultural structure of the time. Due to this characteristic, Jāhiliyya poetry has been regarded as a repository that encompasses the entirety of Arab knowledge, ensures its preservation, and serves as a reliable reference—thus earning the title "the treasury of Arab knowledge and culture." It provided not only entertainment or emotional expression, but also functioned as a means of preserving tribal history, values, and collective memory. Functioning as a grand archive for the Arabs, Jāhiliyya poetry generally adhered to a consistent stylistic structure. That is to say the first section of the qasida, before the poet transitions to the main theme, is called nasīb, also known as tashbīb. This introductory part of the qasida typically begins with the poet expressing longing and sorrow over the ruins (atlāl) of the places once inhabited by the beloved. In this section, the poet conveys their grief, the deep pain engulfing their soul, their nostalgia for the abandoned homeland, and their strong connection to the past. These qasida openings held great significance in Jāhiliyyah society and became an established literary art. This artistic convention, known in classical Arabic literature as “muqaddimat al-talāliyyah”, was frequently employed by pre-Islamic poets. Before delving into the main theme of their qasidas, Jāhiliyyah poets used this artistic device as a prelude to their primary subject. In the opening verses, poets often depict the emotional impact of the traces left behind in places once inhabited by the beloved, such as camps, villages, or resting places. This method served not only as an emotional expression but also as a means to captivate the audience and direct their attention to the forthcoming subject of the qasida. The frequent appearance of ruined dwellings and remnants in the openings of Jāhiliyya qaṣāʾid was shaped by various cultural and emotional factors, including the natural conditions of Jāhiliyya life, nostalgia, at-tachment to place, love of homeland, and romantic longing. The hardships endured by poets in this era often reminded them of their loved ones in forsaken places, and the emotions they felt were poetically articulated through this motif. This literary device thus served both an emotional and symbolic function, illustrating the deep connections between personal memory, place, and poetic creativity. In conclusion, the recurrence of aṭlāl in qaṣīda openings may be interpreted as a manifestation of Bedouin or nomadic life. All the metaphors employed in these introductions pertain to the nomadic experience. However, the fact that poets who did not live a Bedouin lifestyle also used this motif suggests that it became a literary convention—an artistic construct consciously employed in qaṣīda composition. The underlying purpose of this imaginary scene constructed by the poet is to capture the audience's attention and to prepare them for the core message of the poem. In the Mu‘allaqāt, the renowned collection of qasidas attributed to seven (or ten) pre-Islamic poets, nearly all qasidas begin with a mention of atlāl. The atlâl section in the introductions of odes, which is considered indispensable by some literary critics, continued to exist in the later period, although it was not as widespread as in the Pre-Islamic Period. In this respect, knowing this art used by the Pre-Islamic Period poets is important in terms of understanding the poetic culture and method of the period, and the natural ties of the poets with the place. The importance of knowing the lifestyle and culture of the Age of Ignorance in understanding religious texts is undeniably great. For this purpose, this study focuses on the motif of aṭlāl in the introductions of Jāhiliyya qaṣīdas. Following a brief overview of the structural components of the Jāhiliyya qaṣīda, the concept of aṭlāl will be examined in detail. The research will incorporate the opinions of both classical and modern literary critics regarding the appearance of aṭlāl in the poetic introductions. In this study, a qualitative research method has been adopted. During the examination process, qaṣīdas from the Jāhiliyya period—particularly the Muʿallaqāt—were selected as the sample. The introductory sections of these qaṣīdas were analyzed through thematic and content analysis, with an evaluation of the function of the aṭlāl motif, its role in the poet’s expression of emotions, and its place within the overall structure of the qaṣīda. Furthermore, the views of classical Arabic literary critics and modern scholars on the aṭlāl motif were comparatively examined.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Jāhiliyyah Poetry , Qasida Introduction , Atlāl , Talāliyya , Nasīb.

Cahiliye Dönemi Kaside Girişlerinde Atlâl

Öz

Cahiliye döneminden günümüze ulaşan en önemli miras Cahiliye şiiri kabul edilebilir. Cahiliye döneminde yazılan şiirler dönemin siyasal, sosyal ve kültürel yapılanmasının yansıtıcısı olmuştur. Bu özellikten dolayı Arapların bütün bilgilerini içine alan, bunların korunmasını sağlayan, başvurulup yararlanılan bir merci bir başka deyişle “Arapların bilgi ve kültür hazinesi” olarak itibar görmüştür. Araplar için büyük bir arşiv görevi gören Cahiliye devri şiiri genellikle aynı üslupla yazılmıştır. Şöyle ki kasidenin ilk bölümünü şairin asıl maksada geçmeden sevgi ve sevgilinin vasfedildiği nesîb, bir diğer adıyla teşbîb bölümü oluşturur. Kasidenin giriş kısmı olan bu bölümde şair, genellikle sevgilinin terk ettiği diyarın kalıntılarını (atlâl) dile getirme ile başlar. Şairin üzüntüsünü, benliğini saran acılarını, geride bıraktığı yurtlara olan özlemini ve geçmişiyle olan güçlü ilişkisini ifade ettiği bu kaside girişleri Cahiliye toplumunda önemli bir yere sahip olup bir sanat haline gelmiştir. Klasik Arap edebiyatında “mukaddimetü’t-talâliyye” olarak bilinen bu sanat, Cahiliye döneminde pek çok şair tarafından kullanılmıştır. Cahiliye şairleri kasidelerinde işlemek istedikleri ana temaya geçmeden önce ve bir başlangıç olarak bu sanata başvurmuşlardır. Kasidenin ilk beyitlerinde Cahiliye şairleri genellikle sevgilinin terk ettiği oba, köy, konaklama yeri vb. yerlerde geride kalan izlerin kendilerinde uyandırdığı duyguları tasvir ederek sevgiliye ve mekâna olan özlemlerini ifade etmişlerdir. Şairler sevgiliye duydukları özlemi ve aşkı geride kalan kalıntılar üzerinden muhteşem betimlemelerle sunmuş ve mekânla olan duygusal bağlarını kaside girişlerinde ortaya çıkarmışlardır. Cahiliye dönemi kaside girişlerinde şairlerin sevgilinin terk ettiği diyardan geriye kalan harabe, yıkıntı ve izleri tasvir etmelerinde Cahiliye hayatının tabiatı, özlem, mekâna bağlılık, vatan sevgisi, aşk gibi etmenler etkili olmuştur. Zor şartlar altında yaşamını sürdüren şairlerin yaşamış oldukları sıkıntılar ve üzüntüler onlara terk edilen diyarlarda sevdiklerini hatırlatmış ve içlerinde hissettikleri duyguları şiirlerinde dile getirmişlerdir. Neticede kaside girişlerinde şairlerin atlâldan bahsederek başlamaları bedevi hayatın ya da göçebe hayatın bir tezahürü olarak görülebilir. Zira şairin bu girişlerde kullandığı bütün metaforlar bedevi ve göçebe hayata aittir. Bununla birlikte bedevi olmayan şairlerin de kaside girişlerinde bu yöntemi kullandıklarının görülmesi, bu yöntemin bir sanat olarak icra edildiği ve şairler tarafından kaside girişlerinde kurgulandığını göstermektedir. Şairin zihninde kurguladığı bu senaryonun sebebi ise muhatabın dikkatini çekmek, birazdan söyleyeceklerinin dinlenmesini sağlamak içindir. Cahiliye döneminde yedi (veya on) şaire ait kaside koleksiyonuna verilen isim olan “Muallakât”ta kaside girişlerinin neredeyse tamamında şairlerin atlâlın zikri ile başladıkları görülmüştür. Kimi edebiyat eleştirmenleri tarafından olmazsa olmaz kabul edilen kaside girişlerindeki atlâl bölümü, Cahiliye dönemindeki kadar yaygın olmasa da sonraki dönemde de varlığını sürdürmüştür. Bu açıdan Cahiliye dönemi şairleri tarafından kullanılan bu sanatı tanımak dönemin şiir kültürünü, yöntemini, şairlerin mekânla olan doğal bağlarını anlamamız açısından önem arz eder. Cahiliye dönemi yaşam tarzı ve kültürünü tanımanın dinî metinleri anlamadaki yeri de yadsınamayacak kadar büyüktür. Bu amaçla bu çalışmada Cahiliye dönemi kaside girişlerinde atlâl meselesi ele alınacaktır. Cahiliye dönemi kaside yapısına kısaca değinildikten sonra atlâl kavramı üzerinde durulacaktır. Atlâlın kaside girişlerinde zikredilmesi konusunda klasik dönem ve modern dönem edebiyat eleştirmenlerinin bir kısmının görüşlerine yer verilecektir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiştir. İnceleme sürecinde öncelikle Cahiliye dönemine ait kasidelerden özellikle Muallakât örneklem olarak seçilmiştir. Kasidelerin giriş bölümleri tematik ve içerik çözümlemesiyle incelenmiş, atlâl motifinin işlevi, şairin duygu aktarımındaki rolü ve kaside bütünlüğü içerisindeki yeri değerlendirilmiştir. Ayrıca klasik dönem Arap edebiyatı eleştirmenlerinin ve modern dönemdeki araştırmacıların atlâl üzerine görüşleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Böylece hem metin merkezli hem de eleştiri merkezli iki yönlü bir çözümleme yapılmıştır. Bu çalışma neticesinde kaside girişlerinde atlâlın zikri geleneği bedevi yaşam tarzının bir yansıması olmakla birlikte sonraki dönemlerde de edebî bir sanat olarak sürdürülmüştür. Sadece bireysel duyguları değil; aynı zamanda dönemin kültürünü, yaşam tarzını ve dil üslubunu anlamamız açısından da önemli ipuçları sunmakta ve dinî metinlerin yorumuna katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati , Cahiliye Şiiri , Kaside Girişi , Atlâl , Talâliyye , Nesîb.

Kaynakça

• Ahmed Abdulferec, Fâtih Sadîk. el-Vukûf ve’l-Bukâ ala’l-Etlâli fi’l-Mu’allakâti’l-Cahiliyye. “Mecelletü Ulûmi’l-İslâmiyye ve’t-Tabî’iyye” 4/3 (2023), 263-276. https://doi.org/10.53796/hnsj4320
• Atavân, Hüseyn. Mukaddimetü’l-kasîdeti’l-Arabiyye fi’ş-şi’ri’l-cahilî. Mısır: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Aʿlem eş-Şentemerî, Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Suleymân b. ʿÎsâ el-Endulusî. Eşʿâru’ş-şuʿarâʾi’s-sitteti’l-Câhiliyyîn. b.y.: y.y., ts.
• Bedevî, Ahmed. Ususu’n-nakdi’l-edebî ʿinde’l-ʿArab. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, ts.
• Bekkâr, Hüseyin Yusûf. Binâu’l-kasîdeti fi’n-nakdi’l-Arabi’l-Kadîm. Beyrut: Dâru Endelüs, ts.
• Câhiz, Ebû ʿOsmân ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Cerrâvî, Ebû’l-ʿAbbâs Ahmed b. ʿAbdisselâm et-Tâdelî. el-Hamâsetu’l-mağribiyye: Muhtasaru kitâbi safveti’l-edeb ve nahbeti dîvâni’l-ʿArab. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muʿâsır, 1991.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, ts.
• Demirayak, Kenan - Çöğenli, Sadi. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Durmuş, İshak. Arap Şiiri Antolojisi Mufaddaliyat. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2024.
• Durmuş, İsmail. “Mühelhil b. Rebîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. Ek 2. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Ebû Hilâl el-ʿAskerî, el-Hasen b. ʿAbdullâh. es-Sınâʿateyn. thk. ʿAlî Muhammed el-Bicâvî - Muham-med Ebû’l-Fadl İbrahim. Beyrut: y.y., ts.
• Ebû Nasr el-Cevherî, İsmail b. Hammâd el-Fârâbî. Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-`Arabiyye. thk. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Ebû Zeyd el-Kureşî, Muhammed b. Ebî’l-Hattâb. Cemheretu eşʿâri’l-ʿArab. thk. ʿAli Muhammed el-Bicâdî. b.y.: y.y., ts.
• Ebû ʿAbdullâh ez-Zevzenî, Huseyn b. Ahmed b. Huseyn. Şerhu muʿallakâti’s-sebʿa. b.y.: y.y., 2002.
• Ebû ʿAmr eş-Şeybânî, Ebû ʿAmr İshâk b. Merrâr. Şerhu’l-muʿallakâti’t-tisʿa. thk. ʿAbdulmecîd Hem-mû. b.y.: y.y., 2001.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu’l-lüğa. thk. Muhammed ʻAvs Mer’ab. 8 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabiyye, 2001.
• Fayda, Mustafa. “Cahiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Güceyüz, İsa - Arvasi, Bedrettin. "Câhiliye Şiirinde Sosyal Adaletsizliğe Bir Başkaldırı: Sa‘âlîk Şair-lerde “Fakirlik” Teması". Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 1/12 (2025), 365-408. https://doi.org/10.56720/mevzu.1585005
• Halîl b. Ahmed, Ebû ʿAbdurrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• İbiş, Mustafa. "Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın Şiirinde Atlâl Sembolü". Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi (UDEKAD) 1/8 (2025), 300-313.
• İbn Dâvûd ez-Zâhirî, Ebû Bekr Muhammed el-Bağdâdî. ez-Zuhre. b.y.: y.y., ts.
• İbnuʼl-Esîr, Ebuʼl-Feth Diyâuddîn Nasrullâh b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Meselu’s-sâîr fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâiʿr. thk. Ahmed el-Havfî - Bedevî Tabâne. 4 Cilt. Kahire: Dâru Nehda-ti Mısr, ts.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed el-Kazvînî. Muʿcemu mekâyîsi’l-luğa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ʿAbdullâh b. Muslim ed-Dîneverî. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• İbn Reşîk el-Kayravânî, Ebû ʿAlî el-Hasan el-Ezdî. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbihi. thk. Mu-hammed Muhyî’d-Dîn ʿAbdulhamîd. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ceyl, 1401/1981.
• İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed. Tabakâtu fuhûli’ş-şuʿarâ. thk. Mahmûd Muham-med Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1974.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan ʿAlî b. İsmail el-Mursî. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-aʿzam. thk. ʿAbd el-Hamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İbn. Sinân el-Hafâcî, Ebû Muhammed ʿAbdullâh b. Muhammed b. Saʿîd. Sirru’l-fesâhe. b.y.: y.y., 1982.
• İmruü’l-Kays b. Hucr. Dîvânu İmruü’l-Kays. thk. Abdurrahman el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2. Basım., 1425.
• Kemmûnî, Sa’d Huseyn. el-Talal fî nassı’l-Arabî. Dâru’l-Muntehabı’l-Arabî, 1999.
• Lebîd b. Rabîʿa, Ebû ʿAkîl b. Mâlik el-ʿÂmirî. Dîvânu Lebîd b. Rebîʿa el-ʿÂmirî. thk. Hamdû Tammâs. b.y.: Dâru’l-Maʿrife, 1425/2004.
• Meşe, Ramazan. "Cahiliye Dönemi Hanif Şairlerin Şiirlerine Tematik Bir Yaklaşım -Tevhid Anlayışı-". Amasya İlahiyat Dergisi 1/16 (2021), 197-227.
• Muhelhil b. Rabîʿa. Dîvânu Mühelhil b. Rebî’a. thk. Talâl Harb. y.y.: ed-Dâru’l-ʿÂlemiyye, ts.
• Muhtar, Cemâl. Cahiliye Devri Şiiri. “Doğu Dilleri” 1/1 (1964), 44-48.
• Nebevî, Abdulazîz. Dirâsâtun fi’l-edebi’l-cahilî. Kahire: Me’essesetü’l-Muhtâr li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1988.
• Sa’leb, Ebi’l-Abbâs. Şerhu Dîvâni Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Hanâ Nasr el-Hittâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 2004.
• Süleyman, İhsan Mahmud. "el-Mekânu fî Mukaddimâtu’t-Taleliyye fî Şi’ri’l-Muallakât (Dirâsetün Nakdiyyetün Tahlîliyyetün)". Mecelletü el-Bahsu’l-İlmî fi’l-Adâb (el-Lugât ve Âdâbıhâ) 1/21 (Ocak 2020), 201-220.
• Tarafe b. Abd. Dîvânü Tarafe b. Abd. thk. Mehdi Muhammed Nâsıruddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, 3. Basım., 1423.
• Tülücü, Süleyman. “Muallakât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: TDV Yayın-ları, 2020.
• Tülücü, Süleyman. "Mu’allakât’ta Nesib". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 24-27 (1986).
• Yalar, Mehmet. “Arap Şiiri”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Yetiş, Kazım. “Beyit (İran ve Türk Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/66. İstan-bul: TDV Yayınları, 1992.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. ʿAbdurrezzâk. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zübyânî, Ebû Ümâme. Ziyâd b. Muâviye b. Dabâb en-Nâbiga. Dîvânu en-Nâbiğatu’z-Zübyânî. thk. Muhammed Ebû Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Baskı., ts.