In the Context of His Kitāb al-Sunnah: Muhammad b. Nasr al-Marwazī's Approach to the Quran-Sunnah Relationship

Yıl 2023, , 65 - 105, 15.10.2023

Ömer Faruk Özbek

https://doi.org/10.56720/mevzu.1298361

Öz

The 3rd/9th century, which has a special place in Islamic sciences, espe-cially the science of hadith, also constitutes a significant turning point in the history of Islam due to the intellectual-political events that took place. Espe-cially with the mihna incident, the reaction of the Ahl al-hadith, which constituted the majority, to both the ra'y-based fiqh understanding and different sects of creed reached its peak in this period. As a result of this reaction, the writing of works reflecting the fiqh and theological thoughts of the Ahl al-hadith has gained tremendous momentum. It is known that hadith sources are at the forefront of these works. Therefore, it is not a coincidence that the best examples of hadith sources, especially al-Kutub al-Sitta were given in this period. In addition to hadith books, stand-alone books written to refute the views of the said groups and that mainly contain theological issues are also the products of this period. These works, which have names such as Kitāb al-Sunnah, Usul al-sunnah, Sharh al-sunnah, Kitāb al-Tawhid, and which constitute a comprehensive literature, are called Kitāb al-Sunnah because they emphasize the path adopted by the Prophet and the Companions. It is seen that these books, which are the continuation of the treatises written in the 2nd/8th century and aiming to build a belief based on transmission, include almost all the theological debates of the period and present a more systematic structure. For this reason, Kitāb al-Sunnahs are noteworthy in terms of showing the de-velopment of the method of copyright in the Ahl al-Hadith. One of the scholars who contributed to the literature mentioned above is Muhammad ibn Nasr al-Marwazī. Marwazī, who was born at the beginning of the 3rd/9th century and died at the end of the 3rd/9th century, received hadith from almost all the authority scholars of the period. In addition to his competence in hadith science, he was considered one of the important names of the Shafi'i sect he later joined. Kitāb al-Sunnah, one of the most critical indicators of Marwazī's accumulation of fiqh, has a special place in the literature it belongs to. Because even though Marwazī wrote a part of his work similarly to other Kitāb al-Sunnahs, he devoted the main backbone of his work to procedural issues in the context of the Qur'an-Sunnah relationship. In this context, he seriously dealt with issues such as the position and nature of the Sunnah, the Sunnah's classification in terms of its bindingness, the Sunnah’s explanation of the closed words of the Qur’an (mujmal), the Sunnah’s abrogation (nash) of the Qur’an and the legislative authority of the Sunnah. However, as a Shafi’i jurist, he showed different approaches to many issues than Imam Shafi'i, whom he followed closely and defended with devotion at every opportunity. Moreover, it is striking that he occasionally criticizes Imam Shafi'i. In addition, it is pretty remarkable that Marwazī put forward original ideas about the position of the Sunnah and its relationship with the Qur’an. Therefore, Kitāb al-Sunnah should be examined closely with these aspects because it contributes to the early period method discussions. In this article, Marwazī's views on the Sunnah-Qur’an relationship will be discussed in the context of Kitāb al-Sunnah, and the originality of these views and their effects on the following periods will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Qur’an, Sunnah, Marwazī, Kitāb al-Sunnah, Mujmal, Nash, Legislative (Tasri)

Kitâbü’s-Sünne’si Bağlamında Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin Kur’ân-Sünnet İlişkisine Yaklaşımı

Öz

Hadis ilmi başta olmak üzere İslâmî ilimler açısından özel bir yeri bulu-nan 3./9. asır, yaşanan fikrî-siyâsî olaylar nedeniyle de İslâm tarihinde önemli bir dönüm noktasını teşkil etmektedir. Özellikle mihne hadisesiyle birlikte ehl-i hadîsin hem re’y eksenli fıkıh anlayışına hem de farklı itikâdî fırkalara olan tepkisi, bu dönemde zirveye ulaşmıştır. Bu tepkinin sonucu olarak ehl-i hadîsin fıkhî ve itikâdî düşüncelerini yansıtan eserlerin kaleme alınışı büyük bir hız kazanmıştır. Söz konusu eserlerin başında ise hadis kaynaklarının geldiği bilinmektedir. Dolayısıyla Kütüb-i Sitte başta olmak üzere hadis musannefâtının en temel örneklerinin bu dönemde verilmiş olması tesadüf değildir. Hadis kitapları dışında, ağırlıklı olarak itikâdî konuları içeren ve mezkûr gruplara reddiye amacıyla kaleme alınan müstakil kitaplar da aynı dönemin ürünleridir. Kitâbü’s-Sünne, Usûlü’s-sünne, Şerhu’s-sünne, Kitâbü’t-Tevhîd gibi isimler taşıyan ve geniş bir literatür oluşturan bu eserler, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ve sahâbenin itikatta benimsediği yola vurgu yapmaları nedeniyle Kitâbü’s-Sünne ortak adıyla anılmıştır. Aslında 2./8. asırda telif edilen risâle niteliğindeki eserlerin devamı olan ve nakil eksenli bir itikat inşasını amaçlayan bu kitapların, dönemin itikâdî tartışmalarının hemen hemen tamamını içerdikleri ve daha sistematik bir yapı arz ettikleri görülmektedir. Bu nedenle Kitâbü’s-Sünne’ler, ehl-i hadisin telif metodunun gelişimini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Söz konusu literatüre katkı sağlayan âlimlerden biri de Muhammed b. Nasr el-Mervezî olmuştur (öl. 294/906). 3./9. asrın hemen başında doğup, sonlarında vefat eden Mervezî, dönemin hemen hemen tüm otorite âlimlerinden hadis almış ve hadis ilmindeki yetkinliğinin yanında sonradan intisap ettiği Şâfiî mezhebinin de önemli isimlerinden biri sayılmıştır. Müellifinin fıkhî birikiminin en önemli göstergelerinden olan Kitâbü’s-Sünne, mensup olduğu literatür içerisinde ayrı bir yere sahiptir. Zira Mervezî, bir kısmını diğer Kitâbü’s-Sünne’lere benzer bir şekilde oluşturmakla birlikte eserinin ana omurgasını Kur’an-sünnet ilişkisi bağlamında usule dair meselelere ayırmıştır. Bu bağlamda o; sünnetin konumu ve mahiyeti, sünnetin bağlayıcılığı açısından taksimi, sünnetin Kur’an’ın mücmelini beyânı, sünnetin Kur’an’ı neshi ve sünnetin teşrî yetkisi gibi konuları titiz bir şekilde ele almıştır. Ne var ki bir Şâfiî fakihi olmasına karşın sıkı sıkıya takipçisi olduğu ve her fırsatta özveriyle savunduğu İmam Şâfiî’den (öl. 204/820) birçok konuda farklı yaklaşımlar sergilediği, hatta yer yer kendisini eleştirdiği göze çarpmaktadır. Ayrıca Mervezî’nin, sünnetin konumuna ve Kur’an ile olan münasebetine dair özgün fikirler de ortaya koyduğu görülmektedir. Dolayısıyla Kitâbü’s-Sünne gerek bu yönleriyle gerekse erken dönem usul tartışmalarına katkı sunması nedeniyle yakından incelenmesi gereken bir eserdir. Bu makalede Kitâbü’s-Sünne bağlamında Mervezî’nin Kur’an-sünnet ilişkisine dair görüşleri ele alınacak, bu görüşlerin özgünlüğü ve sonraki dönemlere etkisi tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kur’an, Sünnet, Mervezî, Kitâbü’s-Sünne, Mücmel, Nesh, Teşrî

Teşekkür

Çalışmayı okuyarak önemli katkılarda bulunan değerli kardeşim Arş. Gör. Abdurrahman Poyraz'a en içten teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Akay, İhsan. Şâfiî Usûl Geleneğinde İmam Şâfiî’ye Muhalif Usûlî Görüşler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. “İhtiyar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/575-576. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Arslan, Gıyasettin. “İmam Şafii’nin Hikmet Teorisi”. İslâmî Araştırmalar 16/3 (2003), 444-453.
• Bayraktutar, Muammer. İmam Şâfi’î’nin Hadis Yorum Metodolojisi. Ankara: OTTO Yayınları, 2015.
• Beroje, Sahip. “İmam Şâfiî’nin Nesh Anlayışı ve İlk Şâfiî Usulcülerinin Buna Yönelik Eleştirileri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2007), 53-82.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-Esmâʾ ve’s-sıfât. thk. Ab-dullâh b. Muhammed el-Hâşidî. 2 Cilt. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1993.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Doğan, Halil İbrahim. “Muhtelif Âlimlerin Sünnet Taksimatı ve Sünnetin Bağlayıcılığı –İbn ‘Âşûr Örneği–”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (Eylül 2019), 673-702.
• Elbânî, Nâsırüddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyad: Dâru’l- Meʿârif, 1992.
• Erbaş, Muammer. “‘Sünnet Kur’ân’a Kâdîdir’ Sözünün Teorik ve Pratik Değeri”. Marife Dergisi 7/2 (Ekim 2007), 111- 140.
• Erul, Bünyamin. “Bir Alan Taramasının Panoraması -Vahy-i Gayri Metluv Hakkında Bazı Mülahazalar ve Bir Eleştirinin Eleştirisi-”. İslâmiyât 3/1 (2000), 161-184.
• Erul, Bünyamin. “Hz. Peygamber’e Kur’an Dışında Vahiy Geldiğini İfade Eden Rivayetlerin Tahlil ve Tenkidi”. İslâmiyât 1/1 (1998), 55-72.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Fireyvâî, Abdurrahmân b. Abdilcebbâr. “Mukaddime”. Taʿzîmü kadri’s-salât. mlf. Muhammed b. Nasr b. el- Haccâc el-Mervezî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1986.
• Genç, Mustafa. Sünnet-Vahiy İlişkisi. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2015.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Meto-doloji Sorunu. Ankara: OTTO Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim. el-İʿtibâr fi’n-nâsih ve’l-mensûh mine’l- âsâr. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 2. Basım, 1940.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Hüsâmüddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fazlihî ve mâ yenbağī fî rivâyetihî ve hamlihî. thk. Übey el-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Gurâme el- Amrevî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meârifi’l- Osmâniyye, 1973.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed el-Esedî ed-Dımaşkî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyye. thk. Hâfız Abdülalîm Hân. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn Ömer b. Kesîr el-Kureşî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyîn. thk. Ahmed Ömer Hâşim, Muhammed ʿAzeb. b.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1993.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. b.y.: el- Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1994.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takiyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Salâh eş-Şehrezûrî. Tabakâtü’l- fukahâʾi’ş-Şâfiʿiyye. thk. Muhyiddîn Alî Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• Keleş, Ahmet. “Sünnet Vahiy İlişkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 151-194.
• Kılıçer, M. Esat. “Ashâbü’l-Vücûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 3/472. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. İslâm Düşüncesinde Sünnet. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devrinden Bir Kesit: ‘Ashabu’l Hadis’in Akaid Edebiyatı’”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 1/5 (Ekim 1987), 79-89.
• Koca, Ferhat. “Mücmel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Koca, Ferhat. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/154-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Koçak, Muhsin. “Ebû Sevr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/229-230. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadiste Nâsih-Mensûh Meselesi. İstanbul: İFAV Ya-yınları, 2. Basım, 2016.
• Korkmaz, Sümeyye Sena. Mihne Hâdisesi’nin Kitâbü’s-Sünne Literatürüne Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Korucu Güven, Sema. Siyasî ve İtikadî Tartışmaların Kütüb-i Sitte’deki Yansımaları. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Mervezî, Muhammed b. Nasr b. el-Haccâc. es-Sünne. thk. Abdullâh b. Mu-hammed el-Busayrî. Medine: Dâru’l- Âsıme, 2001.
• Musannif, Ebû Bekr b. Hidâyetullâh el-Kûrânî el-Hüseynî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyye. thk. Âdil Nüveyhiz. Beyrut: Dâru’l- Âfâki’l-Cedîde, 3. Basım, 1982.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Tehzîbü’l-esmâʾ ve’l-luğât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nüfeyʿî, Mevsem b. Münîr. el-İmâm Muhammed b. Nasr el-Mervezî ve cühûdühû fî beyâni akîdeti’s-selef ve’d- difâʿ ʿanhâ. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts.
• Önkal, Ahmet. “Vahiy-Sünnet İlişkisi ve Vahy-i Gayr-i Metluvv”. Kur’ân ve Sünnet Sempozyumu. 55-69. İstanbul: İrfan Vakfı, 1999.
• Özbek, Ömer Faruk. Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin Hadisçiliği ve es-Sünne Adlı Eserindeki Metodu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özer, Ahmet. Ehl-i Hadisin Red Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Ya-yınları, 2013.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları -Şeybânî Örneği-. İs-tanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Rebeî, Ebû Süleymân Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed. Târîhu mevlidi’l-ʿulemâ ve vefayâtihim. thk. Abdullâh Ahmed el-Hamd. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1990.
• Sakallı, Talat. “Sünnet’in Bağlayıcılık Açısından Taksimi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2 (1995), 39-102.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ʿulûmi’l-Kurʾân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 24. Basım, 2000.
• Saliş, Hatice. Kitâbü’s-Sünne’ler ve Ahmed b. Hanbel’in Kitâbü’s-Sünne’si. İstan-bul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Semʿânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasen eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Abdülfettâh Muhammed Hulv. 10 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. Cimâʿu’l-ʿilm. b.y.: Dâru’l-Âsâr, 2002.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1990.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbn Affân, 1997.
• Şaʿbân, Zekiyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfi Dön-mez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. Şerhu’l-Lümaʿ. thk. Abdül-mecîd Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmî, 1988.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. Tabakâtü’l-fukahâʾ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 2003.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullâh b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Ünalan, Abdullah. “Kur’ân’ı Nesh Bağlamında Sünnet’in Yetkisi”. Siirt Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (Aralık 2018), 11-30.
• Yücel, Selahattin. Hadis Literatüründe ’Kitâbü’s-Sünne Geleneği. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2014.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî haberi men ğaber. thk. Muhammed Zeğlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el- Arnavût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l- aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkire-tü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zühaylî, Vehbe. Fıkıh Usûlü. çev. Ahmet Efe. İstanbul: Risale Yayınları, 2010.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. 2 Cilt. b.y.: Matbaatü Îsâ el-Bâbî, 3. Basım, ts.