The Prohibition of Interest in Islam with Regard to Maqāṣıd al-sharīa (Goals of Sharīa) and Ḥikmat al-tashrī‘ (Philosophy of the Law)

Yıl 2023, , 271 - 312, 15.10.2023

Abdurrahman Poyraz

https://doi.org/10.56720/mevzu.1318978

Öz

Islamic economics is a unique system that differs from other economic systems in many ways. Its defining characteristic can be said to be the prohibition of interest. Unfair means of earning are forbidden in Islam to ensure social justice. The prohibition of interest is motivated by the fact that it represents an unfair means of earning. According to the statements of scholars of Islamic legal theory (uṣūl), all legal provisions are justified by attracting benefits (jalb al-manāfi‘) and avoiding harms (daf‘ al-mafāsid). There are benefits and reasons that can be comprehended by the human mind in the prohibition of interest. Foremost among them is the principle of preserving wealth, which is one of the five universal principles that Islam aims to achieve. Islam unequivocally prohibits all forms of unfair means of earning in order to preserve wealth. In this regard, the definition in modern economic thought that describes interest as the rental price of capital or the price paid for the deprivation of the capital owner from his/her capital for a certain period is highly problematic from an Islamic perspective. Similarly, some scholars consider interest as contrary to creation. Many scholars and economists also argue that interest has financial, moral, and social damages. This study firstly mentions the definition of interest and its causes briefly, and then evaluates the issue with regards to maqāṣıd and ḥikmat al-tashrī‘.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Economics, Maqāṣıd, Hikmat al-tashrī‘, Interest, Usury, Unfair Profit, Preserving Goods

İslâm’da Ribâ Yasağının Makâsıd ve Hikmet-i Teşrî‘ Açılarından Değerlendirilmesi

Öz

İslâm iktisadı, diğer beşerî sistemlerle pek çok yönden ayrışan nevi şah-sına münhasır bir sistemdir. Bu sistemin en başat özelliği olarak ribâ yasağı zikredilebilir. Sosyal adaletin tesisi bağlamında İslâm’da haksız kazanç yolları yasaklanmıştır. Ribânın haram kılınmasındaki en temel gerekçe de onun bir haksız kazanç türü oluşudur. Usûlcülerin beyanı üzere, teşrî‘ kılınan tüm hükümler maslahatın celbi ve mefsedetin defi ile mualleldir. Ribâ yasağında da aklın idrak edebileceği maslahat ve hikmetler mevcuttur. Bunların başında İslâm’ın gerçekleştirmeyi hedeflediği beş küllî asıldan birisi olan malın korunması ilkesi gelmektedir. Öyle ki İslâm, her türlü haksız kazanç yolunu, malın korunması maksadına raci bir şekilde haram kılmıştır. Bu bağlamda modern iktisadî düşüncede, ribânın sermayenin kirası veya sermaye sahibinin sermayesinden bir müddet mahrum kalmasının bedeli şeklinde tanımlanması İslâmî perspektiften bakıldığında son derece sorunludur. Aynı şekilde, bazı âlimler tarafından ribâ hilkate aykırı olarak değerlendirilmiştir. Ribânın pek çok iktisadî, ahlâki ve toplumsal zararlarının mevcut olduğu da yine birçok âlim ve iktisatçı tarafından dile getirilen hususlardandır. Bu çalışmada öncelikle ribânın tanımı ve illeti üzerinde kısaca durulup uygun başlıklar altında konu, makâsıd ve hikmet-i teşri‘ açılarından değerlendirmeye tabi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İslam İktisadı, Makâsıd, Hikmet-i Teşrî, Ribâ, Faiz, Haksız Kazanç, Malın Korunması

Kaynakça

• Aktan, Hamza. “Enflâsyon ve İslâm Ekonomi Politikası İçinde Enflâsyona Karşı Alınabilecek Tedbirler”. İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları. 129-144. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983.
• Alkış, Alpaslan. “İslâm Hukukunda Faizin İlleti”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (2018), 113-160.
• Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’s- Samîî, 2003.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 11. Basım, 2014.
• Ateş, Ali Osman. İslam’a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Bayındır, Servet. “Faizin Tanımı Meselesi”. İslam İktisadı Perspektifinden Faiz. ed. Taha Eğri - Zeyneb Hafsa Orhan. 53-67. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-. el-Bahrü’z-zehhâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Bilir, Hüsnü. “Entelektüel Bir İktisatçı: John Maynard Keynes”. Dört Öge 16 (2019), 83-97.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-. Keşfü’l-esrâr ‘an usûl-i Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Nâcî es-Süveyd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2012.
• Candan, Abdurrahman. “İlletin Formelliğinden Benzerliğin Sadeliğine: Hü-kümlerin Tespitinde Şebeh Yöntemi”. Diyanet İlmi Dergi 48/1 (2012), 121-143.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/120-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çeker, Orhan. İslâm Hukukunda Akidler. Konya: Tekin Kitabevi, 2014.
• Demir, Fahri. İslam Hukukunda Mülkiyet ve Servet Dağılımı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2012.
• Dihlevî, Kutbüddîn Şah Veliyyullāh Ahmed b. Abdirrahîm ed-. Hüccetüllahi’l-bâliğa. thk. Seyyid Sâbık. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 2005.
• Döndüren, Hamdi. “İslâm’da Para, Kredi, Faiz ve Enflâsyon İlişkileri”. Para, Faiz ve İslâm. ed. İsmail Kurt. 243-278. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2015.
• Duman, Soner. “İllet ve Makâsıd Açısından Fıkıh Mezheplerinde Ribâ”. İktisadî Hayatta ve İslâm’da Faiz. ed. Recep Cici - Süleyman Sayar. 369-393. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Eğilmez, Mahfi. Örneklerle Kolay Ekonomi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 29. Basım, 2022.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 6. Basım, 2016.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 10. Basım, 2017.
• Erturhan, Sabri. “İslâm Ticaret Hukukuna Vücut Veren Ahlâkî Esaslar”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010), 213-246.
• Erturhan, Sabri. Temel Fıkıh Bilgileri. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Gâmidî, Mansûr Abdurrahman el-. el-Hikemü’r-ribeviyye: dirâse nakdiyye li-ehemmi mâ kîle fî hikmeti tahrîmi’r-ribâ. Riyâd: Dâru’l-Meymân, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. nşr. İbrâhim Muhammed Ramazan. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Erkam, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. İhyâü ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. Şifâ’ü’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhayyel ve mesâliki’t- taʿlîl. thk. Hamed el-Kebîsî. Bağdat: Matbaʿatu’l-İrşâd, 1971.
• Güney, Necmeddin. Bir Müslüman Ekonomi ve Faiz’e Nasıl Bakmalı? İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Husson, Michel. 10 Derste Kapitalizm. çev. Osman Serhat Binatlı. İstanbul: Habitus Yayıncılık, 2013.
• Iqbal, Zafar. Adalet: İslamî ve Batılı Perspektifler. çev. Lütfi Sunar. İstanbul: İktisat Yayınları, 2. Basım, 2021.
• İbn Abdüsselâm, İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm es-Sülemî ed-Dımaşkī. Kavâʿidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. nşr. Tâhâ Abdurraûf Saʿd. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1994.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdu’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kâhire - Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî - Dâru’l-Kitâbi’l- Lübnânî, 2011.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Muhammed Abdüsselâm İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. el-Fetâva’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir el- Atâ - Mustafa Abdülkâdir el-Atâ. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Tefsîru âyâtin eşkelet ʿalâ kesîrin mine’n-nâs. thk. Abdülazîz b. Muhammed el-Halîfe. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd - Şeriketü’r-Riyâd, 1996.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn. Kitâbu’l-Müsâyere. çev. Harun Işık. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr li’l-ʿâcizi’l-fakîr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Kacır, Temel. “İslam Hukukunda Kazancın Meşruiyetine Etki Eden Risk Faktörü (Katılım Bankacılığı Uygulamaları Örnekliğinde)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2020), 139-152.
• Kahraman, Abdullah. 40 Soruda Faiz. İstanbul: İktisat Yayınları, 2021.
• Kahraman, Abdullah. İslâm Hukukunda Değişim ve İbadetler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin. İslam İktisadına Giriş. çev. Abdullah Kahraman. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Karakoç, Sezai. İslâm Toplumunun Ekonomik Strüktürü. İstanbul: Diriliş Yayınları, 19. Basım, 2022.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Keynes, John Maynard. Genel Teori -İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi-. çev. Uğur Selçuk Akalın. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Korkut, Cem. İslâm İktisadında Sermaye. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Kur’ân Yolu. Erişim 21 Mayıs 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtulmuş, Numan. “İki Farklı İnsan Modelinin Analizi: Ekonomik İnsan - Davranışçı İnsan”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 47/1-4 (1989), 167-187.
• Kutub, Seyyid. el-Adâletü’l-ictimâʿiyye fi’l-İslâm. Beyrût: Dâru’ş-Şurûk, 1995.
• Kutub, Seyyid. İslâm-Kapitalizm Çatışması. çev. Kamil M. Çetiner. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2015.
• Kutub, Seyyid. Me‘âlim fi’t-tarîk. Beyrût: Dâru’ş-Şurûk, 6. Basım, 1979.
• Marx, Karl - Engels, Friedrich. Komünist Manifesto. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî el-. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrût - İstanbul: Dâru Sâder - Mektebetü’l-İrşâd, 2001.
• Mevdûdî, Ebu’l-A‘lâ el-. er-Ribâ. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1958.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Özdemir, Ahmet. “Karz Akdinin Mahiyeti ve Faizli İşlemleri Önleme Fonksiyonu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2012), 125-145.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta‘lîl Tartışmaları (Hicrî IV-VIII. Asırlar). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Özdemir, Mahmut. “Faiz (Ribâ) Kavramına İslâmî Bir Yaklaşım”. Eskiyeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi 18 (2010), 62- 76.
• Özel, Mustafa. “İktisadi Düşüncenin Laikleşmesi”. Bilgi, Bilim ve İslam (I-II). 2/253-273. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Özsoy, İsmail. Faiz ve Problemleri. İzmir: Nil Yayınları, 1994.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gâye Problemi Zarûriyyât-Hâciyyât-Tahsîniyyât. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer er-. Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. el-Mebsût. thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâîl. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 4. Basım, 2017.
• Sunar, Lütfi. “Takdim”. Adalet: İslamî ve Batılı Perspektifler. mlf. Zafar Iqbal. İstanbul: İktisat Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ el-Lahmî eş-. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerî‘a. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Şenocak, İhsan. Küresel Krizden Çıkış İslâm İktisâdı. İstanbul: Hüküm Kitap, 2. Basım, 2021.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-. Kitâbu’l-Kesb. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrût: Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 1997.
• Şınkîtî, Ahmed Mahmûd Abdülvehhâb eş-. el-Vasfu’l-münâsib li-şer‘i’l-hükm. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1415.
• Tabakoğlu, Ahmet. “İslâm’da Para Politikası Hakkında Bir Deneme”. Para, Faiz ve İslâm. ed. İsmail Kurt. 133-144. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2015.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Nurettin Topçu ve İslâm Sosyalizmi”. Toplu Makaleler I: İktisat Tarihi. 462-477. İstanbul: Kitabevi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2013.
• Uludağ, Süleyman. İslâm’da Faiz Meselesine Farklı Bir Bakış. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 2021.
• Ustaoğlu, Murat - Bayındır, Servet. “Faiz Meselesine Giriş”. Faiz Meselesi Tarihte Örnek Uygulamalar. haz. Murat Ustaoğlu - Ahmet İncekara. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Yalçın, İsmail. İslam Hukuku Açısından Yaratılışı Değiştirme Fıtratı Bozma. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayın Dağıtım, ts.
• Zaim, Sabahattin. İslâm Ekonomisinin Temelleri. haz. Adem Esen vd. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, ts.
• Enflasyon. PDF: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2004.