19. Yüzyılda Klasik Bir Minhâc Şerhi: Abdurrahman b. Hâmid ve Bidâyetü’s-su’ûl ilâ ilmi’l-usûl Adlı Eseri

Yıl 2023, , 337 - 365, 15.10.2023

Muhammed Usame Onuş

https://doi.org/10.56720/mevzu.1344728

Öz

İslamî ilimlerde şerh-haşiye türü yazım tarzı ve kaleme alınan eserlerin içeriğine dair eleştiriler Osmanlılar’ın son döneminde giderek yoğunlaşmıştır. İstanbul ve Kahire gibi bölgelerde cereyan eden yazım tarzı ve içeriğe dair bu tartışmaların izi söz konusu dönem ve coğrafyadaki neşriyattan takip edilebilmektedir. Fakat merkeze uzak bölgelerde böyle bir gündemin var olup olmadığını sorgulayan ve tartışmaların hangi mecrada devam ettiğini gösteren bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada Mardin’de yaşayan Abdurrahman b. Hâmid’in (ö. 1328/1910), klasik usul-i fıkıh geleneğini en iyi şekilde yansıtan eserlerden biri olan Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Minhâc’ı üzerine kaleme aldığı Bidâyetü’s-su’ûl adlı eseri incelenerek dönemindeki tartışmalara dair tavrı tespit edilmeye çalışılmıştır. Öncelikle dönem hakkında genel bilgi verilmiş ardından akademik çevreler tarafından yeterince bilinmeyen müellif tanıtılmıştır. Daha sonra eserin yazılış amacı, yazım türü açısından özellikleri ve kaynakları incelenmiştir. Böylece eserin kaleme alındığı dönemdeki tartışmaların neresinde durduğu, bu dönemde böyle bir eserin telif edilmesinin anlamı ve nasıl bir işlev gördüğü ile ilgili bir değerlendirme yapılmıştır. Buna göre yazılı kaynaklarda eserden çok bahsedilmediği fakat eserin özellikle Abdurrahman b. Hâmid’in yaşadığı bölgedeki öğrenciler arasında yaygın bir kullanıma sahip olduğu anlaşılmaktadır. Müellif, yaşadığı dönemde usul-i fıkha dair tartışmalara müdahil olmamış fakat bu tartışmalara rağmen klasik usul-i fıkıh geleneğini en iyi yansıtan eserlerden Minhâc üzerine bir şerh kaleme almıştır. Bu sebeple klasik usul-i fıkıh anlayışı ile şerh-haşiye şeklindeki yazım geleneğini devam ettirmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Usul-i Fıkıh, Şerh, Osmanlı, Beyzâvî, İsnevî, Minhâc

A 19th Century Classical Minhāj Commentary: Abdurrahman b. Hāmid and His Work Entitled Bidāyat al-su'ūl ilā ilm al-usūl

Öz

In the last period of the Ottoman Empire, criticisms regarding the style of writing in the form of commentary-hashiya and the content of the written works in Islamic sciences intensified. The traces of these discussions on the form and content of writing in regions such as Istanbul and Cairo can be traced in the publications of the period and geography in question. However, no study has been conducted to question whether such an agenda existed in regions far from the center and to show in which channel the discussions continued. In this study, the attitude of Abd al-Rahman b. Hāmid (d. 1328/1910), who lived in Mardin, towards the debates of his period is analyzed by examining his work Bidāyat al-su’ūl on al-Baydāwī’s (d. 685/1286) Minhāj, one of the works that best reflects the classical usul al-fiqh tradition. First, general information about the period is given and then the author, who is not sufficiently known by the academic circles, is introduced. Then, the purpose of writing the work, its characteristics in terms of writing form and its sources are analyzed. Thus, an evaluation was made about where the work stood in the discussions of the period in which it was written, the meaning of composing such a work in this period and what kind of function it served. Accordingly, it is understood that the work is not mentioned much in the written sources, but it was widely used especially among the students in the region where Abd al-Rahman b. Hāmid lived. The author did not intervene in the debates on usul al-fiqh during his lifetime, but despite these debates, he wrote a commentary on Minhāj, one of the works that best reflects the classical usul al-fiqh tradition. For this reason, he tried to continue the classical usul al-fiqh understanding and the tradition of writing in the form of commentary-hashiya.

Anahtar Kelimeler

Usul al-fiqh, Commentary, Ottoman, Bayḍāwī, Isnawī, Minhāj

Kaynakça

• Ali, Abdülkadir Muhammed. “Mukaddime”. Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vusûl fî ilmi’l-usûl. 3–4. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Altındağ, Ülkü. “Dârüssâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/1–3. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Arpaguş, Safi. “Post”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/332–333. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Arslan, Fatma. Ebü’l-Hüdâ Sayyâdî’nin Kalâidü’z-zeberced İsimli Eseri Özelinde Ahmed er-Rifâî’nin Hikmetleri. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, İslami İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed İbnü’t-Tayyib. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessestü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Başoğlu, Tuncay. “Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Râzî Mektebi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Osman Demir. 243–263. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Başoğlu, Tuncay. Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Râzî Mektebi. İstanbul: İsam Yayınları, 3. Basım., 2022.
• Beyzâvî, Kâdî Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Mütekellim Yöntemi Fıkıh Usûlü: Minhâcü’l-Vusûl İlâ İlmi’l- Usûl. trc. Mansur Koçinkağ. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Beyzâvî, Nasırddin. Tavâliʽü’l-envâr min metâliʽi’l-enzâr. thk. Abbâs Süleymân. Lübnan; Kahire: Dârü’l-Cîl; el- Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1991.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Sayyâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/217–218. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Erdem, Sami. Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usûlü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Gesink, Indira Falk. Islamic Reform and Conservatism: Al-Azhar and the Evolution of Modern Sunni Islam. London: I. B. Tauris Publishers, 2009.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiʽu’ş-şürûh ve’l-havâşî. Ebûzabî: el-Mecmaʽu’s-sekâfî, 2004.
• Hamidi, Muhammed Sadık. “Mardin ve İlçelerinde Hâmidiyye Medreseleri”. Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslamî İlimler. ed. İsmail Narin. 427–457. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Hamidi, Muhammed Sadık. “Mardini Şeyh Hamid ve Oğlu Şeyh Abdurrahman Zihni Efendi”. Makalelerle Mardin IV: Önemli Simalar, Dini Topluluklar. haz. İbrahim Özcoşar. 37–55. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları, 2007.
• İbn Hâmid el-Hüseynî, Abdurrahman. Bidâyetü’s-su’ûl şerhu Minhâci’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. Beyrut: el- Matbaatü’l-Edebiyye, 1303.
• İbn Hâmid el-Hüseynî, Abdurrahman. Kitabü Sevâdi’l-basar fî usûli’l-hadîs ve’l-eser. Beyrut: el-Matbaatü’l- Edebiyye, 1303.
• İsmail, Şaban Muhammed. “Mukaddimetü’t-tahkîk”. Mi’racü’l-minhac şerhi Minhaci’l-vusûl ila ilmi’l-usûl. mlf. Şemseddin Muhammed b. Yusuf Cezerî. 1/3–44. Kahire: Matbaatü’l-Hüseyin el-İslâmiyye, 1993.
• İsnevî, Cemâlüddin Abdurrahim b. Hasan. Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vusûl. thk. Abdülkadir Muhammed Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. “Hadis Şerhine Panoramik Bir Bakış”. Hadis Şerh Literatürü-I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. 19–52. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Karaman, Hayreddin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʽcemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Keleş, Ahmet. “Abdurrahman Zihnî b. es-Seyyid eş-Şeyh Hâmid el-Mardînî el-Hüseynî’nin ‘Kitâbu sevâdi’l- basari fî usûli’l-ehâdîs ve’l-eser’ Kitabı Bağlamında Hadis İlmindeki Yeri”. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri. ed. İbrahim Özcoşar; Hüseyin H. Güneş. 239–244. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları, 2006.
• Koca, Ferhat. “Minhâcü’l-vüsûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/113. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Köse, Saffet. “İsnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/160–161. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Mardînî, Abdülhalim b. Musa. eş-Şeceretü’d-dürriyye fî menâkıbi’s-sâdeti’l-hâmidiyye. nşr. Muhammed Sadık Aydın el-Hâmidî, 1413.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed. el-Akâidü’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1988.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”. TALİD: Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 9–31.
• Öncü, Mustafa. Molla Halil es-Siirdî’nin “Basîretü’l-kulûb fî kelâmi allâmi’l-ğuyûb” Adlı Eserinin Arap Dili Açısından İncelenmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Özel, Feyyaz. Kâdı Beydâvî’nin Fıkıh Usûlü Görüşleri (Minhâcu’l-Vusûl Adlı Eseri Bağlamında). Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l- Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Rahman, Fazlur. Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. London: The University Of Chicago Press, 1984.
• Râzî, Fahreddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Shamsy, Ahmed El. Rediscovering the Islamic Classics: How Editors and Print Culture Transformed an Intellectual Tradition. Princeton: Princeton University Press, 2020.
• Topal, Şevket. “Ziya Gökalp’in İçtimâî Usûl-i Fıkıh Önerisi ve İzmirli İsmail Hakkı’nın Karşı Eleştirisi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2012), 7–25.
• Yiğit, Metin. “Minhâc Literatürü ve Usul Tarihindeki Etkisi”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. 707–736. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Zemzemî, Ahmed Cemâl - Sağîrî, Nureddin Abdülcebbâr. “Mukaddimetü’l-muhakkikîn”. el-İbhâc fî şerhi’l- Minhâc: Şerh alâ Minhâci’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. ed. mlf. Ali b. Abdülkâfi Sübkî - Tacüddin Abdülvehhâb b. Ali Sübkî. 1/9–357. Dubai: Dârü’l-Buhûsi’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs, 2004.
• Ziriklî, Hayrüddin. el-Aʽlâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.