Osmanlı Maliyesinde İrad-Masraf Uygulaması: Ruznamçe Verileri Üzerinden Bir Analiz

Yıl 2024, , 381 - 396, 15.03.2024

Sadullah Yıldırım

https://doi.org/10.56720/mevzu.1410371

Öz

Bu makalede Osmanlı maliyesince kullanılan irad-masraf uygulaması incelenmiştir. Dönemin teknolojik kısıtları göz önüne alındığında yerinde harcamayı mümkün kılan bu uygulama Osmanlı maliyesince yaygın olarak kullanılmıştır. Makalede 16. yüzyılın sonuna ait hazine-i amire ruznamçe verilerinden hareketle yapılan analizde gelirlerin yaklaşık yarısının irad-masraf uygulamasına konu edildiği görülmüştür. Ekonometrik analiz sonuçları gelir kaynağından İstanbul’a olan mesafe arttıkça irad-masraf oranının arttığını göstermektedir. Buna ilaveten, mukataa gelirlerine göre cizye ve ağnam gelirlerinin daha çok irad-masrafa konu olduğu tespit edilmiştir. Fakat irad-masraf uygulamasına konu olma bakımından mukataa gelirleriyle avarız gelirleri arasında istatistiki olarak bir farkın olmadığı görülmüştür. Son olarak, analiz sonuçları gelirlerdeki gecikmeyle irad-masraf oranı arasında aynı yönde doğrusal bir ilişki olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İrad-masraf, Osmanlı maliyesi, Ruznamçe, İstanbul’a mesafe, Gelir türü

The Practice of Irad-Masraf in Ottoman State Finance: An Analysis Based on Ruznamçe Accounts

Öz

This paper studies the practice of irad-masraf, or offsetting government revenues for expenditures, in Ottoman state finance. İrad-masraf was a method that enabled the central treasury to make expenditure in remote regions under the technological constraint of the period regarding transportation and money transfer. Using data from daily records of the central treasury in the late 16th century, the paper shows that irad-masraf is used to spent about half of the central government’s total revenue, and that the irad-masraf ratio rises as the distance from the tax base to Istanbul grows. Compared to tax farms (mukataa) the irad-masraf ratio is higher among poll taxes (cizye) and sheep taxes (ağnam) but there is no difference between tax farms and extra ordinary taxes (avarız) with respect to irad-masraf ratio. Moreover, the paper reveals that a larger gap between accrual and collection dates of tax revenue is positively associated with irad-masraf ratio.

Anahtar Kelimeler

İrad-masraf, Ottoman state finance, Ruznamçe, Distance to İstanbul, Revenue types

Kaynakça

• Arslanboğa, Kadir. 1589-90 İle 1602-3 Malî Yıllarına Ait Osmanlı Devleti Bütçelerinin Oluşturulması ve İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Arslanboğa, Kadir. 1609-1610 Yılları Arasında Osmanlı Devleti Merkezî Ha-zine Giderleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ashraf, Quamrul-Oded Galor. "The “Out of Africa” Hypothesis, Human Genetic Diversity, and Comparative Economic Development". American Economic Review 103/1 (2013), 1-46.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci Tasnifi Defterleri [KK.d]. No. 1774.
• Çakır, Baki. Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıllar). İstanbul: Ki-tabevi Yayınları, 2003.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Timar” İslam Ansiklopedisi. 12-1/286-333. İstanbul: MEB Basımevi, 1993.
• Coşgel, Metin M. - Miceli Thomas J.. "Tax Collection in History". Public Finance Review 37/4 (2009), 399-420.
• Coşgel, Metin M. "Efficiency and Continuity in Public Finance: The Ottoman system of taxation". International Journal of Middle East Studies 37/4 (2005), 567-586.
• İnalcık, Halil. “Cizye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/42-48. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• İpcioğlu, Mehmet. Bir Osmanlı Bütçesi Örneği: 1622 Tarihli Ruznamçe Defteri (XVII. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Kamu Ekonomisinin Tahlili Denemesi). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Tabakoğlu, Ahmet. Osmanlı Mali Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Yıldırım, Sadullah. “Osmanlı Devleti’nde Mali Kapasite.” Ankara Üniver-sitesi SBF Dergisi 78/4 (2023), 687-710.
• Yıldırım, Sadullah. 1000/1592-93 ve 1001/1593-94 Tarihli Ruznamçe Gelir Defterine Göre Osmanlı Devleti'nin Merkezi Hazine Gelirleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.