Fadl b. Şâzân’ın “el-Îzâh fî Reddî alâ Sâ’iri’l-Fırak” Adlı Eserinde Sünnî Hilâfet/İmâmet Anlayışına Yönelttiği Eleştiriler

Yıl 2021, , 169 - 193, 15.03.2021

Muhammed Mustafa Sancar

https://doi.org/10.5281/zenodo.4604933

Öz

Hz. Peygamber’in vefatının ardından İslâm toplumunda ortaya çıkan ilk önemli münakaşa hilâfet/imâmet meselesidir. Hilâfet ve imâmet kavram-ları Hz. Peygamberden sonra Müslümanların din, dünya ve siyasî işlerini düzenleyecek en üst düzey makam için verilen bir kavramdır. Hz. Ebû Be-kir’in Sakife-i Beni Saide'de halife/devlet başkanı seçilmesi, seçilme şekli, nesebi ve fazileti etrafında münakaşaların başlamasına neden olmuştur. Hz. Ebû Bekir’den sonra gelen üç halifede de seçim ve meşruiyet tartışmaları yaşanmış, bu tartışmalar İslâm toplumunun siyaset anlayışını ve üslubunu etkilemiştir. İlk dört halifenin hilafetini içine alan süre Şîa ekolü hariç Müs-lümanlar nezdinde Hulefâ-i Râşidîn dönemi olarak kabul görmüştür. Kelâm eserlerinde hilâfet/imâmet bahsinin dinin rüknünden değil de fer’î mesele-lerden olduğu belirtilmiştir. Ancak Şîa ekolünün imâmeti ve imamların ro-lünü dini nasslara bağlama çabası, dolayısıyla bu mevzuyu i’tikâdî bir prob-lem olarak yansıtması, Sünnî Kelâm âlimlerinin de konuyu akâid/kelâm eserlerinde yer vermesine neden olmuştur. Ancak Sünnî âlimler Şiâ’nın hilâfet/imâmet ideolojisini ret maksadıyla incelemiş ve tartışmışlardır. Bu çalışmada, İslâm inanç esaslarını müdafaa görevi yüklenen kelâm ilmini Şiî perspektiften değerlendiren ve Şîa kelâm okulunun bir dönem liderliğini üstlenmiş önemli şahsiyetlerinden olan Fadl b. Şâzân’ın el-Îzâh fî Reddî alâ Sâ’iri’l-Fırak, adlı eserinde hilâfet/imâmet meselesinde Sünnî ve Sünnî gele-nek ile aynı düzlemde olan ekollere yaptığı eleştiriler ortaya konulmaya çalı-şılmıştır. Fadl b. Şâzân’ın imâmiyye Şîa’sı dışındaki ekollere ciddi eleştiriler-de bulunduğu ve kendi mezhebinin ideolojisini yansıttığı tespit edilmiştir. Ayrıca imâmiyye Şîa’sı dışındaki ekollerin kendi içinde bir paradoks yaşadı-ğını, söylem ve rivayetlerinin kendi ilkeleriyle de bağdaşmadığını ileri sür-düğü görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Şia, Fadlb. Şâzân, Hilâfet

The critique of Fadl b. Shāzān on Sunni Leadership (Khilāfah/ İmāmah) in his al-Īdāh

Öz

Concepts of imāmah and khilāfah, i.e. leadership, are given for the highest authority that regulates the issues of Islamic community regarding religious and political affairs after the death of Prophet Muhammad. Hence, after his life, it was the first vital debate amongst Muslims. Thus, khilāfah of Abu Bakr at the Saqīfah of Banū Sa‘īdah started debates on his ancestry, his virtues and the way of his succession. Debates on succession and legitimacy continued with the latter three caliphs and these debates influenced the un-derstanding and manner of politics deeply. Although the first four caliphs are regarded as Rashidun (rightly guided) and the issue of leadership is theo-logically regarded as a minor (far’ī) issue by Sunni scholars, the efforts of Shia thought to connect this issue and the role of imamāh to the religion itself by making it a creedal problem caused Sunni scholars to investigate this issue within the theological and creedal works in order to refute Shiite ide-ology. This study aims to analyse the critique of an eminent Shiite scholar of theology, in fact once an authority, Fadl b. Shāzān, towards the Sunni tradi-tion on leadership with regards to his major work, Kitāb al-Īdāh. Basides the Sunni Tradition had a paradox in its own, it has been suggested that dis-courses and rumors do not get on well with its principles by Fadl b. Shāzān.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Shiite, Fadl b. Shāzān, al-Īdāh, Leadership, Khilāfah/İmāmah

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh eş-Şeybânî el-Mervezî. (1981). el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Avcı, Casim. (1998). “Hilâfet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydınlı, Osman. (2003). Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara: Araştırma Yayınları.
• Bakkal, Ali. (2005). “Ebû Bekir’in Halîfe Seçilmesinde “İmamlar Kureyş'tendir” Hadîsinin Rolü Üzerine” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, C. 6, Sayı: 3, s. 87-103.
• Balcı‚ İsrafil. (2016). “İmamlar/Halifeler Kureyş’tendir‛ İddiasının Kritiği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 40, s. 5-31.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali. (t.y.). es-Sünenü’l-Kübrâ, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Bozan, Metin. (2004). “Fadl b. Şazan ve Kitabu’l-ʻİlel’i Çerçevesinde İmâmet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 45, Sayı: 2, s. 69-82.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. (2002). Sahîh-i Buhârî, Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• Bulut, Mehmet. (2001). “İsmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. (1955). el-ʿOs̱mâniyye, thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Mısır: Mektebetu'l-Câhiz.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî. (2016). el-GİYASİ-İslâm’da Başkanlık Sistemi, çev. Abdullah Ünalan. İstanbul: Mevsimler Kitap.
• Ebu Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî. (2006). Sunenu Ebî Dâvûd (Avnu’l- Ma’bûd ile beraber). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Fadl b. Şâzân, el-Ezdi en-Nişabûrî. (2009). Kitabu'l Îzâh fi Reddî ale Sairi'l-Fırak. thk. Seyyid Celaleddin el- Huseynî el-Urmevî. Beyrut: Müessesetü Tarihu'l-Arabî.
• Gökalp, Yusuf. (2013). “Zeydiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Gümüşoğlu, Hasan. (2017). İslâm’da İmâmet ve Hilâfet, İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Hakyemez, Cemil. (2007). “İMAMİYYE ŞİASINDA İSMET İNANCI-İlk Tezahürleri, Teşekkülü ve İtikadîleşmesi”, Marife, C. 7, Sayı: 1, s. 167-192.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. (1957). Kitâbu’l-İntisar ve’r- Reddu ala Ravendiye’l-Mulhid, thk. A. Nasri Nader. Beyrut: İdaretü Ma’hedü’l-Edebi’ş- Şarkiyye.
• Hillî, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf. (1994). Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk, nşr. A. el-Hüseynî el- Urumevî. Kum: Dâru’l-Hicr.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er- Rüveyfiî. (1984). Lisânü’l-‘Arab, haz. Yûsuf Hayyât ve Nedim Mar'aşlî. Kum: Neşri Edebi'l-Havze.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî el-Esedâbâdî. (t.y.) el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. Mahmud Muhammed Kâsım. Kâhire: Y.y.
• Kâtib, Ahmed. (2005). Şîa’da Siyasal Düşüncenin Gelişimi, çev. Mehmet Yolcu. Ankara: Kitâbiyat.
• Kummî, İbn Bâbeveyh Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ. (1970). Kemâlü’d- dîn ve Temâmü’n-Niʿme, nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Matbaatu Haydarî.
• Kummî, İbn Bâbeveyh Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ. (1905). el-İmâme ve’t-tabsira mine’l-hayra, Kum: Medresetu’l-İmam Mehdi.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk er-Râzî. (1944). el-Kâfî, nşr. Ali Ekber el- Gaffârî. Tahran: Matbaatu Haydarî.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî. (2005). Mürûcü'z-zeheb ve meʿâdinü'l- cevher, thk. Kemal Hasan Mer’i. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye.
• Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. (1993). en-Nuketu’l- i’tikâdiyye, thk. Rızâ el-Muhtârî. Y.y: Mü'temeru'l-Alemî li Elfiyyeti'ş- Şeyhi'l-Mufîd.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin b. Haccac el-Kuşayrî en-Neysâbûrî. (1918). Sahihu Muslim, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye.
• Necâşî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbas el-Esedî el-Kufi. (2010). Ricâlu'n- Necâşî. Beyrut: Şirketü’l-Aʻlamî.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî. (2012). Fıraku’ş-Şîa, Beyrut: Menşûrât-ı Rıza.
• Öz, Mustafa. (2012). “Vasî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları,
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. (2003). Usûlu’d- dîn,thk. H. P. Linss. Kahire: el-Mektebetu'l Ezheriyyetu li't-Turâs.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. (2012). Müfredât- Kur’an Kavramları Sözlüğü, çev. Abdulbaki Güneş ve Mehmet yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları.
• Özdinç, Rıdvan. (2018). İtikat ve Siyaset: Sünni Kelamında İmamet-Hilafet Meselesi, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Seyyid, Muhammed Salih Muhammed. (1998). Ebû Ca’fer el-İskâfî ve Erâühû el-Kelâmiyye ve’l- Felsefiyye, Kahire: Dârû Kubâ.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. (1983). el-Mu’cemu’l- Kebîr, thk. Hamdi b. Abdülmecid. Yy.: Mektebetü’l-’Ulûm ve’l-Hikem.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. (1967). Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk, thk. Ebü’l-Fazl İbrahim. Mısır: Dâru’l- Maârif.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd el-Fârisî. (t.y.). el-Müsned, Beyrut: Dâru’l- Ma’rife.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el- Horâsânî. (1988). Şerhu’l-Akâid, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü'l- Külliyyâti'l-Ezheriyye.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el- Horâsânî. (2011). Şerhu’l-Akâid, çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: Rıhle Kitap.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sure. (t.y.). el-Câmiu’s-Sahîh, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Topaloğlu, Bekir ve Çelebi, İlyas. (2015). Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İsam Yayınları.
• Tusî, Ebu Caʻfer Muhammed b. Hasan. (t.y.). el-Fihrist. thk. Seyyid Muhammed Sadık. Irak: Şerif Rıda Yayınları.
• Tusî, Ebu Caʻfer Muhammed b. Hasan. (2005). İhtiyâru Ma'rifeti'r-Rical. Thk. Cevâd el- Kayyumî el-İsfihânî. Y.y.: Muessesetu Neşri'l-İslamî,
• Tusî, Ebu Caʻfer Muhammed b. Hasan. (t.y.). Telhîsü’ş-Şâfî, nşr. Seyyid Hüseyin Bahru’l- ‘Ulûm. Kum: Y.y.
• Ulutaş, Yasin. (2020). “Ebû Ca’fer Muhammed b. Abdullah el-İskâfî’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Kelâmî Görüşleri”, Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi, C. 6, Sayı: 2, s. 1111.
• Yavuz, Yusuf Şevki. (1999). “İbn Şâzân en-Nîsâbûrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.