Şerhu Cümeli usûli’d-dîn’in Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâğarî’ye Aidiyeti Meselesi

Yıl 2020, Sayı: 4, 1 - 26, 15.09.2020

Yusuf Arıkaner

https://doi.org/10.5281/zenodo.4020963

Öz

Ebû Seleme es-Semerkandî’nin Cümelü usûli’d-dîn eseri ile bu eserin şerhi olan Şerhu Cümeli usûli’d-dîn isimli eser Hanefî- Mâtürîdî geleneğinin ilk dö-nem klasikleri arasında bulunmaktadır. Metnin müellifinin Ebû Seleme es-Semerkandî olduğu bilinse de şerhin müellifi hakkında halen daha bir kesin-lik bulunmamaktadır. Bu çalışmada Şerhu Cümeli usûli’d-dîn’in müellifinin kimliği tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Şerhu Cümeli usûli’d-dîn analizi üzerinden müellifin İbn Yahyâ olduğu hakkında bazı bilgilere ulaşılmıştır. İkinci bölümde ilk bölümde ulaşı-lan bilgilerden hareketle İbn Yahyâ’nın diğer eseri olan İsmetü’l-enbiyâ’dan başka müellifler tarafından yapılmış alıntılar ile bu eserin ihtisarı olan el-Müntekâ min ismeti’l-enbiyâ isimli eser karşılaştılmış ve iki eser arasındaki benzerlik oranı tespit edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde el-Müntekâ min ismeti’l-enbiyâ ile Şerhu Cümeli usûli’d-dîn mukayese edilmek suretiyle Şerhu Cümeli usûli’d-dîn’nin Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâğarî’ye ait olduğu delilleriyle ortaya konulmuştur. Dördüncü ve son bölümde ise Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâğarî’nin hayatı ve eserleri hakkında kısa bir biyografi kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İbn Yahyâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâğarî, Cümelü usûlu’d-dîn, Şerhu Cümeli usûlu’d-dîn, el-Münteḳâ min ismeti’l-enbiyâ

A Disscussion over the Belongingness of The Great Work Named Şerhu Jumal Usûl Al-Dīn to Abu’l-Huseyin Muhammad b. Yahyâ al-Beshâğarī

Öz

Abū Salama al-Samarqandī’s great work Jumal usûl al-dīn and its commentary book named as Şerhu Jumal usûl al-dīn were the two famous books that were regarded as Hanifa and Maturidi traditions’ first classics. The author of the text was undoubtedly known as Abu Seleme es Semerkandi however the writer of its commentary is still doubtful even today. Therefore in this article, the characteristics of the writer of Şerhu Jumal usûl al-dīn is tried to be determined. This study has four chapters and it begins with explaining some basic views about the writer of the commentary book through the analyze of Şerhu Jumal usûl al-dīn. Second part reaches the second book of the owner of the commentary named as İsmetü’l-enbiyâ and el-Müntekâ min ismeti’l-enbiyâ by using the data that were mentioned in the first chapter. Also, the third chapter is maybe the most important section of this study as after comparison and reaching a conclusion that underlined the similarities between el-Müntekâ min ismeti’l-enbiyâ and Şerhu Jumal usûl al-dīn, it is concluded that Şerhu Jumal usûl al-dīn might be penned by Abu’l-Huseyin Muhammad b. Yahyâ al-Beshâğarī. Moreover, it is not neglected to give detailed information about the biography and works of Abu’l-Huseyin Muhammad b. Yahyâ al-Beshâğarī in the last chapter.

Anahtar Kelimeler

Ibn Yahyâ, Abu’l-Huseyin Muhammad b. Yahyâ al-Beshâğarī, Jumal usûl al-dīn, Commentary of Jumal usûl al-dīn, al-Munteḳâ min ismeti’l-enbiyâ

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alaüddin Abdülazîz b. Ahmed. (1997). Keşfü'l-esrar an Usuli Fahrülislam el-Pezdevi. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Lübnan: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye.
• Ak, Ahmet. (2006). Maturidi kaynaklarda Maturidi ve Maturidilik. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. (2018). Tarihsel Süreçte Hanefîlik Mu'tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Ansari, Hassan. (Erişim 02.05.2020). “https://ansari.kateban.com/post/1947”
• Ateşyürek, Ahmet. (2019). Ebû Mansûr El-Mâturîdî’nin Fikrî Arka Planı. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Avcı, Metin. (2006). İmam Mâturîdî’nin Fikirlerinde Ebû Hanîfe’nin Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Bağdatlı İsmail Paşa. (1955). Hediyyetü'l-arifin esmaü'l-müellifin ve asarü'l-musannifin. tsh. Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Bağdatlı İsmail Paşa. (1972). İzahü’l-meknun fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn, tsh. Mehmet Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Belhî, Ebü’l-kâsım ez-Zâhid es-Saffâr. Usûlü'l-akâid. İstanbul: Carullah Efendi Kütüphanesi, 438/3.
• Beşâğarî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ. Şerhu Cümeli usûli’d-din. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1648/2.
• Bulut, Mehmet. (2006). “el-Müntekâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Carl Brockelmann. (1977). Târîhü'l-edebi'l-arabî. çev. Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: Dârü'l-Maârif.
• Ebü’l-Muîn, en-Nesefî. (1992). Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Claude Selame. Dımaşk: Institut Français de Damas.
• Ebü’l-Muîn, en-Nesefî. (2019). Mâtürîdî Kelamı/Bahru’l-kelâm. thk ve çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Ebû Seleme, es-Semerkandî. (2015). Cümelun min usûli’d-dîn (Şerhu Cümelin min usûli’d-din ile beraber). thk. İlhâm Kâsımî. Lübnan: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye.
• Ebû Seleme, es-Semerkandî. (2019). Cümelü usûli’d-dîn/Mâtürîdîliğin Temel İnanç İlkeleri, thk. ve çev. Ahmet Saim Kılavuz. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Ebû Seleme, es-Semerkandî. Cümelü usûli’d-din. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1648/1.
• Ebû Seleme, es-Semerkandî. (1989). Ebû Seleme es-Semerkandî ve Akâid Risâlesi. thk. ve çev. Ahmet Saim Kılavuz. İstanbul: Emek Matbaacılık.
• Fahrüddîn Alî Safî, Vâiz-i Kâşifî Safî. (2008). Reşehât-ı aynü'l-hayât, çev. Muhammed Murâd el-Kâzânî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Fahrüddîn Alî Safî, Vâiz-i Kâşifî Safî. (1256). Reşehât-ı aynü'l-hayât. çev. İbn Muhammed Şerîf el-Abbâsî. Bulak: Dârü't-Tıbâati'l-Bâhire.
• İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdadi. (1996). Suretü'l-arz. Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât.
• İbn Kutluboğa. (1992). Tâcu’t- terâcim fî men sannefe mine’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dârü'l-Kalem.
• Kâtip Çelebî. (1941). Keşfu’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. thk. Muhammed Şerâfettin Yaltkaya. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• el-Kaysî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah ed-Dımeşkî. (2010). Câmiu’l-âsar fi’s-siyeri ve mevlidi’l-muhtâr. thk.Neş’et Kemâl Ebû Ya’kûb. Katar: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-islâmiyye.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemü'l-müellifin: teracimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye. Beyrut: Mektebetü'l-Müsenna, ty.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. (1993). el-Cevâhirü'l-mudıyye fî tabakati'l-Hanefiyye, thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Cize: Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. (2002). Kitabü’t-Tevhid tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/İSAM Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. (2006). Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın. İstanbul: Mizan Yayınevi.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. (1906). Ahsenü't-tekasim fî ma'rifeti'l-ekalim. thk. M. J. de Goeje. Leiden: E.J. Brill.
• Muhammed, Hıfzurrahman b. Muhibburrahman el-Kemlâî. (2018). el-Büdûrü’l-madıyye fi terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Darü’s-Salih.
• Nesefi, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed. (2019). et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Maher Edîp Habbûş. İstanbul; Beyrût: Darü’l-Lübâb.
• Nûreddîn es-Sâbûnî. (2014). el-Müntekâ min ismeti’l-enbiyâ. thk. Muhammed Bulut. Beyrut: Daru İbn Hazm; İstanbul: İSAM Yayınları.
• Özen, Şükrü. “IV. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 9 (2003).
• Rükneddîn, Ubeydullâh es-Semerkandî. Aḳâidü’ş-Şeyh Rükniddîn es-Semerḳandî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1248.
• Rükneddîn, Ubeydullâh es-Semerkandî. (2008). el-Akidetü'r-rükniyye fi şerhi La İlahe İllallah Muhammedün Resulullah. thk. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Rükneddîn, Ubeydullâh es-Semerkandî. (2020). Câmi‘u’l-usûl fî beyâni’l-kavâ‘idi’l Hanefiyye ve’ş-Şafi‘iyye fî usûli’l-fıkh. thk. İsmet Garibullah Şimşek. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Rükneddîn, Ubeydullâh es-Semerkandî. er-Risale fi’tevbe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 168/5.
• Sezgin, Fuat. (1983). Tarihü't-türasi'l-Arabi [GAS]. Çev. Mahmud Fehmi Hicazi. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye.
• Vanî Mehmed Efendi. Arâʾisü’l-Kurʾân ve nefâʾisü’l-Furḳān ve ferâdîsü’l-cinân. Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 1273.
• Yılmaz, Ali Tarık Ziyat. (2016). Mâtürîdî Âlimlerden Sığnâkî’nin (Ö. 714/1314) et-Tesdîd fî Şerhi’t-Temhîd Adlı Eserinin Tahkiki ve İlâhiyyat Konularının Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.