Osmanlı Hukuk Sisteminde Yetimlerin Himayesi ve Maddi Haklarının Korunması -Kurumsal Süreç-

Yıl 2021, Sayı: 5, 89 - 126, 15.03.2021

Ayşe Şimşek

https://doi.org/10.5281/zenodo.4604902

Öz

Osmanlı toplumunda yetimlerin maddi haklarının korunması konusunda bazı uygulamalar geliştirilmiştir. İslam hukukunun konuları içerisinde değerlendirebilecek bu haklar yetimlerin mal varlıklarının korunması konusunda alınan tedbirleri içermektedir. Alınan önlemlerin üzerinde düşünülmüş yenilikçi çözüm usulleri olduğu fark edilir. Bu hukuki açılımların tarihi süreçte yenilenen düzenlemeler yoluyla geliştirildiği görülür. Bu hukuki gözetim ve düzenlemelere vasi tayini, eytam keseleri, eytam sandıkları ve eytam nezâreti gibi müesseseler ve bu konuda yayınlanan nizamnâmeler örnek olarak verilebilir. Yetimlere intikal eden mallar tayin edilen vasiler aracılığı korunurdu. Eytam keseleri tayin edilen vasiler aracılığı ile yetimlere ait mal varlığının korunarak işletilmesiydi. Yetim malları ile ilgili işlemler kayıt altına alınarak ilgili tüm gelişmeler kontrol edilmekteydi. Eytam sandıkları yetimlere ait mal varlıklarının biriktirildiği ve kayıt altına alınan malların ilgili nizamnamede belirtilen kurallar çerçevesinde borç isteyenlere verildiği fonlardır. Bu uygulamalar ile yetim malları değer kaybetmeksizin yetimler rüşt çağına gelinceye kadar işletilmekteydi. İdâne işlemiyle yetim malından elde edilen gelirler yetimlerin bakım masrafları için kullanılmıştır. İdâne uygulaması borç paraya ihtiyaç duyan insanlar için fon görevini üstlenmiştir. Yetimlere intikal eden malların korunmasına yönelik önlemlerin yanında onların manevi bakımları da ihmal edilmemiştir. Osmanlı döneminde yetimleri korumak, eğitimlerini devam ettirmek, meslek eğitimi kazandırmak gibi amaçlarla pek çok müessese kurulmuştur. Savaş, doğal afet vb. sebeplerle bugün de yetimlerin sayısının azımsanmayacak derecede olduğu görülmektedir. Günümüzde yetimlerle ilgili olarak yürütülen projelerde tarihi tecrüben yararlanmayı mümkün kılacak pek çok örnek yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Yetim, Eytam kesesi, Eytam Sandığı, Eytam Nizamnamesi

The Protection of Orphans in the Ottoman Legal System and Protection of Their Material Rights -Corporate Process-

Öz

In Ottoman society, some practices were developed for the protection of orphans’ financial rights. These rights, which can be evaluated within the subjects of Islamic law, include the measures taken for the protection of or-phans’ assets. It is noticed that the measures taken are thoughtful and inno-vative solution methods. It is seen that these legal expansions were devel-oped through renewed regulations in the historical process. Establishments such as appointment of guardian, orphans’ money pouches, orphans fund chests and ministry of the orphans (directorate of orphans) and regulations published on this subject can be given as examples of these legal surveil-lance and regulations. The property transferred to orphans was protected through appointed guardians. Orphans pouches were the preservation and management of the orphans’ assets by the people who were appointed. Transactions regarding orphan goods were recorded and all relevant devel-opments were controlled. The funds of the orphans are the funds where properties belonging to the orphans are collected and the registered proper-ties are given to those who want them in accordance with the rules speci-fied in the relevant regulation. With these practices, orphan properties were being operated without losing value until orphans reached the age of major-ity. The income obtained from the orphans’ property through the process of “idâne” (lending transaction) was used for the care expenses of the or-phans. With this (idâne) application, it has undertaken the task of funding for people who need loan money. In addition to the precautions for the pro-tection of the property transferred to orphans, their moral care has not been neglected. In the Ottoman period, many institutions were established with the aim of protecting orphans, continuing their education, and providing vocational education. Today, it is seen that the number of orphans is at a considerable level due to war and natural disasters. Today, there are many examples that will make it possible to benefit from historical experience in the projects carried out for orphans.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, orphans, eytām pouch, orphans fund chest, orphan regulation

Kaynakça

• Ağırman, Cemal. (2007). Fert ve Toplumların Yetim ve Öksüzlere Karşı Sorumlulukları. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII/2, 9-30.
• Akyüz, Vecdi. (2010). İslam’da yetim: İslam’da yetim hakları ve sorumluluklarımız. İstanbul: İnsani Yardım Vakfı.
• Arı, Abdüsselam. (27 Eylül 2020). “Yetim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Eylül 2020. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/yetim
• As, İzzettin. (2020). Bir Sosyal Hizmet Kurumu Olarak Darüleytam. İstanbul. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Ana bilim Dalı. s. 167.
• Ayhan, Halis ve Maviş, Hakkı. (2 Ekim 2020). Dârüşşafaka. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/darussafaka
• Aykut, Esra. (2005). Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Bardakoğlu, Ali. (29 Eylül 2020). Vesâyet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/vesayet
• Bozkurt, Fatih. (Ocak-2012). Yetimi Kolla Malını Koru! Tereke Defterleri ve Yetim Malları (1785-1875). Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2/3: 69-90.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b.İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. İstanbul 1413/1992, I-VIII.
• Çanlı, Mehmet. (2002). Eytam İdaresi ve Sandıkları (1851-1926). Türkler Ansiklopedisi. 14/69. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Çelik, Yılmaz. (2017). İslam’da Sosyal Hizmetler Hz. Peygamber Dönemi. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Çelik, Yılmaz. (2016). Asr-ı Saadette Kimsesiz Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler. İSTEM 14/28: 369-388.
• Çiftçi, Cafer, (2003/2). Osmanlı Döneminde Bursa’da Eytâm Keseleri. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4/5: 82-83.
• Çiftçi, Cafer. (2004). 18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi. 79-102.
• Dereci, Şeyma. (Ocak-2013). Balkan Savaşları Sırasında Dul, Yetim ve Kimsesizleri Korumaya Yönelik Sosyal Yardım Uygulamaları. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 3/5: 191-211.
• Düstûr, Birinci tertip ve İkinci tertip: (https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/67).
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî .es-Sünen. İstanbul 1413/1992, I-V.
• Eroğlu, Haldun. (2007). On dokuzuncu Yüzyılda Yetim Çocuklara Vasî Tayini: Antalya Örneği”. Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, Ankara, 50/4: 285-288.
• Eryüksel, Ahmet. (1998). Osmanlı Devleti’nde Dul ve Yetimler. Şarkiyat Mecmuası 8, 331-344. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/10436.
• Göçer, Kenan. (Mart 2017). Bankacılığımızda Tekâmül ve Emlak ve Eytam Bankası. Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Dergisi 3/1: 109-113.
• Gürsoy, Çiğdem. (2017). Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa Mahkemesi Kayıtları (1634-1911). BELLETEN 81: 159-190.
• Gürsoy, Çiğdem. (Ocak 2020). Osmanlı Devleti’nde Yetim Mallarının Sürdürülebilirliği Hakkında Bir Araştırma”. Belgi Dergisi 2/19: 2082-2098. Erişim adresi: https://doi.org/10.33431/belgi.613732
• Hızal, İsmail. (1995). İlk Sosyal Güvenlik Birimlerden Eytam Sandıkları”. IV. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyum Bildirileri, 29-30 Eylül 1995 Afyonkarahisar: Afyon Belediyesi Yayınları, 7: 286-291.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. İstanbul 1413/1992, I-II.
• İpşirli, Mehmet. (3 Ekim 2020). Tekaüt. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/tekaut
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 9 Numaralı Sicil. (2010). (H. 940-942 / M. 1534-1536), haz. Kenan Yıldız; editör Coşkun Yılmaz, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 252 [30b-4].
• Kapcı, Hikmet Zeki. (2016). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yetim. İstanbul: Kriter yayınevi.
• Karataş, Zeki. (Ocak 2015). Osmanlı Devleti’nde Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları. Sosyal Hizmet E-Dergi Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi 1/1: 16-31.
• Kaya, Süleyman. (2003). Para Vakıfları Üzerine. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1/1: 189-203.
• Kızıldağ, Necla. (2019). Eytâm İdaresi ve 50 Nolu Eskişehir-Sivrihisar İdanat Sandığı Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Koç, Bekir. (2006). Islahhanelerin Finans Olanakları ve İç İşleyişleri”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 20: 185–196.
• Koç, Bekir. (2007). Osmanlı Islahhanelerinin İşlevlerine İlişkin Bazı Görüşler. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2: 113-127.
• Mahmutoğlu, Yakup. (2014). Hasan Basri Çantay’ın “Müslümanlıkta Himaye-i Etfâl” adlı Eserinin Analizi. Recep Tayyip Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6: 99-131.
• Nuhoğlu, Hidayet Yavuz. (10 Ekim 2020). Dârülaceze. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/darulaceze.
• Nuhoğlu, Hidayet Yavuz. (2 Ekim 2020). Dârüleytam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim. https://islamansiklopedisi.org.tr/daruleytam
• Özbek, Nadir. (Şubat 1999). II. Abdülhamid ve Kimsesiz Çocuklar Darülhayr-ı Âlî. Tarih ve Toplum 182: 76.
• Özcan, Tahsin. (2004). Kanûnî Dönemi Üsküdar Para Vakıfları”. Üsküdar Sempozyumu I, Bildiriler (İstanbul: Üsküdar Belediyesi. 1/57-67.
• Özcan, Tahsin. (2012). Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytâm Sandıkları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14: 103-121.
• Öztürk, Said. (2 Ekim 2020). Kassâm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/kassam
• Sarıkaya, Makbule. (2007). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Bir Sosyal Hizmet Kurumu: Türkiye Himâye-i Etfâl Cemiyeti. Erzurum A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 34: 325-326.
• Şimşek, Mehmet. (Ağustos 1986). Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 27/1: 207-220. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000692
• Taş, Yasin. (2019). Osmanlı Döneminde Urfa’da Sosyal Hayat (Mahkeme Kayıtlarına Göre 1850-1900). İstanbul: Hiperlink Yayınevi.
• Taşar, Mustafa. (2019). İslam Hukuk Tarihinde Eytam Sandıkları (Kurumsallaşma Süreci). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemi. es-Sünen. İstanbul 1413/1992, I-V.
• Yazıcı, Nesimi. (1995). Tanzimat Döneminde Yetim Mallarının Korunmasına Yönelik Yasal Düzenlemeler ve Bazı Uygulamalar. Vakıf Haftası Dergisi, 12: 45-53.
• Yazıcı, Nesimi. (2007). Osmanlılarda Yetimlerin Korunması Üzerine Bir Değerlendirme”, AÜİFD XLVIII/1: 1-46.
• Yıldız, Abdullah Taha. (2007). Kâtip Seyyid Mehmed Nuri Efendi’nin Eytâm Sicillerine Göre Osmanlılarda Yetim Mallarının İdaresi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• https://www.unicef.org/sowc96/2csoldrs.htm
• https://www.unicef.org/media/media_45279.html
• https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/67.