Fıkıh Usulü ve Arap Dilinde Hakikat ve Mecazın Bir Lafızda Birleştirilmesi Meselesi

Yıl 2022, Sayı: 7, 151 - 174, 15.03.2022

Osman Aktaş , Mahmut Samar

https://doi.org/10.5281/zenodo.6355320

Öz

Bu çalışmada esasında Arap dili ve belagatının konusu olmakla birlikte Arapça olması yönüyle nasların doğru bir şekilde anlaşılması ve lafız-mana ilişkisinin ortaya konması bakımından fıkıh usulünde de üzerinde durulan hakikat ve mecazın bir lafızda birleştirilmesi konusu ele alınmıştır. Hakikat ve mecazın bir lafızda birleştirilmesi konusu gerek dilcilerin gerekse de fıkıh usulü âlimlerinin ihtilaf ettikleri bir meseledir. Bahsi geçen ihtilaf, nasların anlaşılmasında ve irade beyanlarının yorumlanmasında farklı yaklaşımlar sergilenmesine yol açmıştır. Bu yönüyle birçok fıkhî ihtilafın sebebi olduğu dile getirilmektedir. Bu çalışmanın amacı, öncelikle hakikat ve mecazın bir lafızda birleştirilmesi ile ilgili farklı yaklaşımların fıkhî meselelerin hükmü-nün belirlenmesinde rolünü tespit etmektir. Bu amaçla konuya zemin teşkil etmesi yönüyle öncelikle Arap dili ve belagatı ile fıkıh usulü açısından hakikat ve mecazın anlamı, türleri ve birbirleriyle ilişkisi üzerinde durularak kavramsal çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Ardından her iki alanda bir lafzın aynı anda hem hakikat hem de mecaz anlamında kullanılıp kullanılamayacağı ile ilgili görüşlere ve tartışmalara yer verilmiştir. Çalışmada tümevarım ve literatür tarama yöntemleri kullanılmıştır. Bu çerçevede hem Arap dili ve belagatının hem de fıkıh usulünün klasik kaynakları ve çağdaş çalışmaları taranmıştır. Ancak tarama ilgili literatürün tamamını kapsama iddiası taşımamaktadır. Aynı konunun farklı iki disiplinde ele alınış ve tartışılma biçimi incelendiğinden bu çalışmanın disiplinler arası bir çalışma olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Mecaz, Hakikat ve Mecazın Birleştirilmesi, Fıkıh Usulü, Arap Dili ve Belagatı, Fıkıh-Dil İlişkisi

The Issue of Combining Haqiqah and Majaz in One Word in Usul al-Fiqh and Arabic Language

Öz

In this study, the issue of combining haqiqah and majaz in a word is discussed. This issue is actually the subject of Arabic language and rhetoric. In terms of accurate understanding of religious texts and determining the word-meaning relationship, it has also been emphasized in the usul al-fiqh. The issue of combining haqiqah and majaz in one word is an issue that both linguists and fiqh scholars disagree on. This conflict has led to different approaches in understanding religious texts and interpreting declarations of will. In this respect, it is stated that there are many disputes about fiqh. The aim of this study is primarily to determine the role of different approaches related to the merging of haqiqah and majaz in a word in determining the judgment of intellectual issues. For this purpose, in terms of establishing the basis for the subject, a conceptual framework was tried to be drawn by focusing primarily on the meaning, types and relationship of haqiqah and majaz in terms of Arabic language and usul al-fiqh. Then there are opinions and discussions about whether a word can be used in both areas in terms of both haqiqah and majaz at the same time. Induction and literature screening methods were used in the study. In this context, classical sources and contemporary works of both Arabic language and usul al-fiqh were scanned. However, this scan does not claim to cover the entire literature. Since the way the same subject is handled and discussed in two different disciplines is examined, it can be said that this study is an interdisciplinary study.

Anahtar Kelimeler

Majaz, Combining Haqiqah and Majaz, Usul al-Fiqh, Arabic Language and Rhetoric, Fiqh-Language Relationship

Kaynakça

• ‘Alevî, Yahya b. Hamza b. Ali b. İbrahim. (2002). et-Tirâz li esrâri’l-belâğa ve ‘ulûmi hakâiki’l-i‘câz. 1. bs. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Altuntaş, Halil ve Muzaffer Şahin, çev. (2011). Kurân-ı Kerîm Meâli. 12. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Avnî, Hâmid. t.y. el-Minhâcu’l-vâdıh li’l-belâğa. el-Mektebetu’l-Ezheriyye.
• Ayran, Şükrü. (2017). “Hanefi Fıkıh Usulcülerinin Hakikat ve Mecaz Anlayışı”. Doktora, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Basri, Ebü’l-Hüseyn. (1403). el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Beyâtî, Ahmed. (2014). “el-Cem‘ beyne’l-hakîka ve’l-mecaz ‘inde’l-usûliyyîn ve eserüh fî ihtilâfi’l-fukahâ”. Mecellet Câmi‘ati’l-Enbâr lil-ulûmi’l-İslâmiyye 5 (20): 196-264.
• Bolelli, Nusrettin. (2013). Belâgat Beyân-Me’ânî-Bedî’ İlimleri. 8. bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Bulut, Ali. (2013). Belâgat Meânî-Beyân-Bedî’. 1. bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Cessâs, Ebû Bekr er-Râzî. (1405). Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâr İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Cessâs, Ebu Bekr er-Râzi. (1994). el-Füsûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye.
• Cunâcî, Hasan b. İsmail b. Hasan. t.y. el-Belâğatu’s-sâfiye fî’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. 6. bs. Kahire: el- Mektebetu’l-Ezheriyye.
• Cürcânî, ’Abdulkâhir. (1991). Esrâru’l-belâğa. 1. bs. Kahire: Matbaatu’l-Medenî.
• Cürcânî, ’Abdulkâhir. (1992). Delâilu’l-i‘câz. 3. bs. Kahire: Matba’atu’l-Medenî.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf. (1983). Kitâbu’t-ta’rîfât. 1. bs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî. (1997). el-Burhân fî usuli’l-fıkh. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Desûkî, Muhammed b. Arefe. t.y. Hâşiyetu’d-desûkî ‘ale muhtasari’l-me‘ânî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. (2012). el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Göç, Emine. (2014). “‘Lemsü’n-nisâ’nın Abdeste Etkisi Konusundaki Fıkhî Tartışmalar”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (35): 45-62.
• Habenneke, Abdurrahman b. Hasan. (1996). el-Belâğatu’l-‘Arabiyye. 1. bs. Dımeşk: Dâru’l-Kalem.
• Hakikat Ve Mecaz Tartışmaları, İ. D. (2013). İslam Düşüncesinde Hakikat ve Mecaz Tartışmaları Özel Sayı Makaleleri. İslami İlimler Dergisi, İslam Düşüncesinde Hakikat ve Mecaz Tartışmaları Özel Sayısı.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. (2013). Cevâhiru’l-belâğa fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: el- Mektebetu’l-‘Asriyye.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilaziz ed-Dımaşkî. (1992). Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-dürri’l-muhtâr şerhu tenviri’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbn Hacer, el-Askalânî. (1379). Fethu’l-Bârî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. (1985). Muğnî’l-lebîb ’an kutubi’l-e‘ârîb. 6. bs. Dımeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Feth Ziyâuddîn. t.y. el-Meselu’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir. Kahire: Dâru Nahda Mısr.
• İltaş, Davut. (2011). Fıkıh Usulünde Mütekellimin Yönteminin Delalet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahman el-Hatîb. (2003). el-Îdâh fî ‘ulûmi’l-belâğa el-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahman el-Hatîb. (2010). Telhîsu’l-miftâh. 1. bs. Karaçi: Mektebetu’l-Buşrâ.
• Kesgin, Hafsa. (2016). "Belâgat İlmindeki Mecâz-Kinâye Kavramlarının Fıkhî Hükümlere Etkisi". Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (11): 257-283.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. (1993). ‘Ulûmu’l-belâğa el-beyân el-me‘ânî el-bedî‘. 3. bs. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Muhammed Ahmed Kasım ve Muhyiddîn Dîb. (2003). ‘Ulûmu’l-belâğa el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-me‘ânî. 1. bs. Trablus: el-Muessetu’l-Hadîse li’l-Kitâb.
• Muhammed, Seyyid Bey. (2010). Fıkıh Usulü Giriş. İstanbul: Düşün Yayıncılık.
• Pezdevî, Fahrulislam. (2014). Kenzü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Polat, Hüseyin. (2021). "el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân’da Hakikat ve Mecaz". Mizanü'l-Hak: İslami İlimler Dergisi , (13): 221-252.
• Sa’îdî, ’Abdulmuteâl. (2005). Buğyetu’l-îdâh li telhîsi’l-miftâh fî ‘ulûmi’l-belâğa. 17. bs. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb.
• Samar, Mahmut. (2020). “İslam Hukuk Usulünde Müşterek Lafzın Manaya Delaletine Dair Tartışmalar”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi (42): 961-84.
• Sami, İsmetullah. (2018). İslam Hukuk Usulünde Mecaz. İstanbul: İFAV Yayınları.
• Sekkâkî, Ebu Yakub Yusuf b. Ebî Bekr b. Ali. (1987). Miftâhu’l-‘ulûm. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme. (1993). el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme. t.y. Usulü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• Subkî, Bahâuddîn. (2003). ‘Arûsu’l-efrâh fî şerhi telhîsi’l-miftâh. 1. bs. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Şâkir, Cemîle. (2008). “Vukû‘u’l-mecâz fi’l-edilleti’ş-şer‘iyye”. Yüksek Lisans, Câmi‘atu’l-Melik Hâlid, Abha/Suudi Arabistan.
• Şîrâzî, Ebu İshak. (2013). el-Luma‘ fî usûli’l-fıkh. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye.
• Yerlikaya, Ünal. (2018). "Hanefî Düşüncede Hakîkat-Mecâz İlişkisinin Kavranış Biçimine Etkisi Bakımından Sebep- İllet Hüküm İlişkisi". Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , (30) , 48-70.
• Zuhaylî, Mustafa. (2006). el-Vecîz fî usuli’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımeşk: Dâru’l-Hayr.