İslâm Dünyasında Tefvîz Vezirliği Uygulaması ve Eyyûbîlerin Kuruluşundaki Etkisi

Yıl 2022, Sayı: 8, 245 - 272, 15.09.2022

Mahmut Recep Keleş

https://doi.org/10.56720/mevzu.1151656

Öz

XII. yüzyılın ortalarında Mısır’ın Haçlı ve Bizans orduları tarafından işgali tehlikesi ortaya çıkınca Fâtımî halifesi Âdıd-lidînillâh ve veziri Şâver b. Mücîr tarafından Atabeg Nûreddin Zengî’den askeri yardım istenmiştir. Nûreddin Zengî bu duruma kayıtsız kalmayarak en seçkin birliklerini başında Şirkûh gibi önemli bir kumandan ile birlikte destek için göndermiştir. Şirkûh ve beraberindekiler Mısır’a 3 kere sefer düzenlemişler ve son seferde Haçlılar’ı bertaraf ederek Mısır’a yerleşmişlerdir. Bununla birlikte Âdıd-lidînillâh Şirkûh’u Fâtımî veziri olarak tayin etmiştir. Şirkûh diğer Fâtımî vezirleri gibi çok önemli yetkilere haiz olarak devleti iki aya yakın yönetmiştir. Onun ani ölümüyle birlikte Zengî ümerası arasında vezirlik mansıbı için tartışmalar çıksa da Selâhaddin, Ziyâeddin el-Hakkârî’nin desteğiyle vezir olmuştur. Selâhaddin’in 1169 yılında vezir olması daha önceki Fâtımî vezirleri örneğinde olduğu gibi onun tefvîz veziri olmasını sağlamış ve hükmen sultan olmuştur. Selâhaddin Abbasi halifeliği ve Zengîler’den gelen baskılar neticesinde Fâtımî hilafetine son vermiştir. Abbasi halifesi adına hutbe okutmuş, Fâtımî isyanlarını bastırmış ve Haçlılar ile Bizans ordularını yenerek kendisinin ne kadar güçlü olduğunu ortaya koymuştur. Selâhaddin her ne kadar tüm bunları Nûreddin Zengî sayesinde yapsa da ailesinin de desteğiyle birlikte Mısır’da yarı bağımsız bir devlet kurmak istemiştir. Selâhaddin’in bu girişimi Fâtımî devletinde görev alan vezirlerin sınırsız yetkilere hâiz olarak devleti yönetmeleri ile alakalı olup Nûreddin Zengî’nin bir memuru olmak yerine müttefik bir sultan olmanın yollarını aramıştır. Her ne kadar Nûreddin Zengî bu duruma karşı çıkıp Selâhaddin’i kendisinin sipehsaları ve nâibi olarak görse de Selâhaddin onunla bir çatışmaya girmeden devletini kurmayı başarmıştır. Selâhaddin Eyyûbî, Nûreddin Zengî’nin vefatından sonra Abbâsi halifesinden onay alıp Mısır, Suriye ve el-Cezîre’de saltanatını ilan ederek İslâm dünyasının bu iki önemli bölgesini birleştirmiştir. Makalede tefvîz vezirliği kurumunun İslâm tarihindeki serüveni anlatıldıktan sonra Selâhaddin’in Mısır’da vezir tayin edilmesiyle başlayan Eyyûbiler’in devletleşme sürecine tefvîz vezirliği makamının ne ölçüde etkisinin bulunduğu ele alınmıştır. Makalede ayrıca Nûreddin ile Selâhaddin arasında tarihçiler arasında tam olarak anla-şılmayan ve tanımlanamayan hakimiyet meselesi üzerine çağdaş tarihçilerin yapmış oldukları tartışmalar tahlil edilerek bir kanaate ulaşmak hedeflenmiştir. Yöntem olarak tefvîz vezirliği ile ilgili siyasetname müelliflerinin tespit ettiği hususlar çerçevesinde konu kronolojik olarak anlatılmış ve tespitlerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefvîz vezirliği, Nûreddin Zengî, Fâtımîler, Selâhaddin-i Eyyûbî Eyyûbiler. Selâhaddin

The Implementation of Wazır al-Tafwid in the Islamıc World And its Influence on The Foundation of the Ayyubids

Öz

In the middle of the twelfth century, when the danger of the invasion of Egypt by the Crusaders and Byzantine armies emerged, military assistance was requested from Atabeg Nour al-din Zangi by the Fatimid caliph Âdıd li-din allah. Nour al-din Zangi did not remain indifferent to this situation and sent his most distinguished troops with an important commander like Shirkouh for support. Shirkûh and his companions organized 3 expeditions to Egypt and settled in Egypt by eliminating the Crusaders in the last time. However, Âdıd li-din allah appointed Shirkouh as the Fatimid vizier. Shirkouh, like other Fatimid viziers, had very important powers and ruled the state for about 2 months. With his sudden death, even though there were discussions among the Zangid umera for the position of vizier, Saladin became a vizier with the support of Diya al-din al-Hakkari. The fact that Saladin became a vizier in 1169 enabled him to become a tafwiz vizier, as in the case of previous Fatimid viziers, and he became sultan by default. As a result of the pressures from the Abbasid caliphate and the Zangîds, Saladin ended the Fatimid caliphate. He delivered a sermon on behalf of the Abbasid caliph, suppressed the Fatimid rebellions, and defeated the Crusaders and Byzantine forces, demonstrating how strong he was. Although Saladin did all these thanks to Nour al-din Zangi, he wanted to establish an autonomous state in Egypt with the support of his family. This attempt of Saladin was related to the fact that the viziers in the Fatimid state ruled the state with unlimited powers, and he sought ways to be an allied sultan rather than an officer of Nour al-din Zangi. Although Nour al-din Zangi opposed this situation and saw Saladin as the commander of his own armies and the regent in Egypt, Saladin succeeded in establishing his state without entering into a conflict with him. After Saladin declared his reign first in Egypt and then in Syria and al-Jazeera with the death of Nour al-din Zangi, he got the approval of the Abbasid caliph and succeeded in uniting these two important regions of the Islamic World and expelling the Crusaders from the region. In the article, after the adventure of the tawiz vizierate in the history of Islam is explained, the stateization process of the Ayyubids, which started with the appointment of Saladin as a vizier in Egypt, and the effect of the tafwiz vizier office are discussed. In the article, it is aimed to reach a conclusion by analyzing the debates of contemporary historians on the issue of domination, which is not fully understood and defined among historians between Nûreddin and Saladin. As a method, the subject was explained chronologically and determinations were made within the framework of the issues determined by the authors of the policy about the viziership of tafviz.

Anahtar Kelimeler

Tafwiz vizierate, Nour al-din Zangi, Fatimids, Saladin, Ayyubids

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2004). Siyasetnâmeler'in Klasik Kaynakları. Eskişehir Os-mangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.
• Adem, H. (2017). İslamda Yönetim ve Adalet Anlayışı. Yeni Fikir Uluslararası Hakemli Akademik Fikir Araştırma Dergisi.
• Alaslan, H. (1995). İslâm Devletlerinde Vezirlik Müessesesine Genel Bir Bakış. Türk Dünyası Araştırmaları.
• Altan, E. (2017). “Haçlılar’a Karşı Mücadelenin Önde Gelen Liderlerinden Nûreddin Mahmud B. Zengî (1146-1174), “Geçmişten Günümüze Türkistan Tarihinin Bilinmeyenleri: Tarih Bilincine Adanan Bir Ömür Prof. Dr. Abdülkadir Donuk Armağanı.
• Arsal, S. M. (1987). Farabi'nin Devlet Yönetimine İlişkin Görüşleri. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi: Dün Bugün Yarın.
• Ayaz, F. Y. (2012). Abbasiler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessesesi. İslam Araştırmaları Dergisi.
• Ayaz, F. Y. (2013). Vezir, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Ayaz, F.Y. (2012). Abbasilerden Mısır'da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessesi. islami Araştırmalar Dergisi.
• Aykut, A. S. (2021). Turtûşî ve Ortaçağ İslam Dünyasında Siyâsî Realizm. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi.
• Bâ Mahreme, Kılâde, Dirase ve tahkik Abdülgani Ali el-Ehceri. San’a. Vizaretü’s-Sekafe ve’s-Seyyahe.
• Becker, C. H. (1993). al-adil b. Al-Salar, İA. Leiden. Brill.
• Bündârî. (1971). Sene’l-Berḳı’ş-Şâmî (nşr. Ramazan Şeşen), Beyrut. Dârü'l-Kitâbi'l-Cedid
• C. H. Becker. Bedrülcemâlî, İA. Leiden. Brill.
• Canatan, K. (2018). Siyasetnamelerin Dili Olarak Adalet. Yetkin Düşünce. 1.2.
• Çelebi K. (2010). Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl, thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut, tetkik Sâlih Sadavi Salih, i’dadü’l-feharis Selâhaddin Uygur, İstanbul.
• Daftary, F. (2005). İsmaililer-Tarihleri ve Öğretileri. (çev. Erdal Toprak). İstanbul. Doruk Yayınları.
• Dûrî , A. (1994). Divan. İstanbul: TDV Yayınları.
• Ebû Şâme. (1956). Kitâbü’r-Ravżateyn. (nşr. Muhammed Hilmî Muhammed). Kahire.
• Ebü’l-Fidâ. (1997). Kitâbü’l-Muhtasar Fî Ahbâri’l-Beşer. thk. Mahmûd Deyyub. Beyrut. Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• Ed-Dîbâcî, M. (1978). Resâʾil ʿani’l-ḥarb ve’s-selâm min teressüli’l-Ḳāḍî el-Fâżıl (nşr. Muhammed Nağş). Kahire.
• Ertaş, K. (2017). Fâtımî Devleti’nin Yönetiminde Ermeni Vezirler ve Sosyal-Siyasi Hayattaki Rolleri. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Güner, A. (2003). Mâverdî’nin Hilâfet Kuramının Tarihsel Arkaplanına Bir Bakış (II). Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Hamade. M. M. (1981). Ahbarü Mülûk-ü Benî Ubeyd ve Sîretühüm. Kahire.
• Hançabay, H. İ. (2017). İslâm Tarihinde Vezirlik Müessesesinin Ortaya Çıkışı ve Mâhiyeti. 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı.
• İbn Hallikân.(2003). Vefeyât, thk. İhsan Abbas. Beyrut. Dâru Sadır.
• İbn Kesîr. (1998). El-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. Cize. Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr.
• İbn Şeddâd. İ. (1956). el-Aʿlâḳu’l-hatîre fî ẕikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre (nşr. Sâmî ed-Dehhân), Dımaşk. Institut Français de Damas.
• İbn Tağrîberdî.(1942). en-Nücûmü’z-zâhire. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye
• İbnü’l-Adîm. (1951). Zübdetü’l-Haleb Min Târîh-i Haleb, Neşir ve tahkik: Sami el-Dehhân. Dımaşk. Institut Français de Damas.
• İbnü’t-Tuveyr. (1992). Nüzhetü’l-Mukleteyn fî Ahbâri’d-Devleteyn. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Beyrut. Darusadır.
• İnce, F. (2019). “Selâhaddin Eyyûbî’nin İslam Birliğini Kurma Çabaları”. Karadeniz Araştırmaları.
• Kallek, C. (2004). Mâverdî'nin Ahlâkî, İçtimâî, Siyasî ve İktisâdî Görüşleri. Dîvân: İlmî Araştırmalar.
• Keleş, M. R. (2019). Nil İle Fıratı Kavuşturan Alim İbn Hallikan, İstanbul Rağbet Yayınları.
• Keleş. M. R. (2021) Eyyûbîler, İstanbul Rağbet Yayınları.
• Korkmaz, F. (2014). Selçuklularda Bilim Adamı-İktidar İlişkileri (Gazali Örneği). I. Uluslararası Selçuklu Sempozyum: Selçuklu Tarihi Bilim ve Düşünce (Bildiriler).
• Korkmaz, F. (2019). Fâtımîler Devleti’nde Ermeni Kökenli Cemâli Vezir Ha-nedanlığının Sonu ve Ali b. Efdal’in Faaliyetleri. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi.
• Korkut, Ş. (2022). Nizâmülmülk’ün Siyaset Felsefesi. Journal of Islamic Rese-arch.
• Kök, B. (1993). “Mısır’ın Alınmasında Sonra Nuruddin Mahmut’la Selahuddin Eyyûbî Arasında Ortaya Cıkan Soğukluğun Sebepleri”. Belleten.
• Kuşçu, A. D. Eyyûbî Devlet Teşkilatı, Ankara. Türk Tarih Kurumu.
• Lewis, B. (2011). Ortadoğu: İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi. 8.Baskı. Selen Y. Kölay (çev.). Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Makrîzî. (1996). İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ. nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl – M. Hilmî Ahmed. Kahire. el-Meclisü’l-Ala li’ş- Şuuni’l-İslamiyye.
• Makrîzî. (1997). El-Sülûk Li Ma’rifeti Devleti’l-Mülûk, Tahkik: Muhammed Abdulkadir Ata, Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye. Beyrut.
• Menekşe, Ö. (2005). İslam Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı Mâverdi Ve Nizâmülmülk Örneği. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi.
• Münâvî. el-Vizâre ve’l-Vüzerâ. Kahire. Dârü'l-Maârif.
• Özaydın, A. (1992). Bedr el-Cemâlî, İstanbul: TDV Yayınları.
• Özaydın, A. (1994). “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”, İstanbul: TDV Yayınları.
• Özbek, S. (2007). Siyasetnâme Özellikleri Açısından Râhatü’s-Sudûr’un Değerlendirilmesi. Sosyal Bilimler Dergisi.
• Paine, M. (2011) Crusades (Haçlı Seferleri), Türkçe Çev. Cumhur Atay, İstanbul. Kalkedon Yayınları.
• Runciman, S. (1987). Haçlı Seferleri Tarihi. trc. Fikret Işıltan. Ankara. Türk Tarih Kurumu.
• Sallabi, A. M. M. (2008). Selâhaddin el-Eyyûbî ve cühuduhu fi tahriri Beyti’l-Makdis, Darü’l-Yakin.
• Sauvaget. J. İslâm Dünyası Kısa Kronolojisi. Türkçeye çevirenler ve genişletenler Faik Reşit Unat, Suut Kemal Yetkin. Ankara. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
• Şekil. H. D. (1993). El-Kadı el-Fazıl Abdürrahim el-Beysani el-Askalani (526-596 h / 1131-1199 m): devruhü’t-tahtiti fi devleti Selâhaddin ve fütuhatih, Beyrut, Müessesetü’d-Dirasati’l-Filistiniyye.
• Şeşen, R. (2000). Salâhaddin Eyyûbi ve Devri, İstanbul.Yeditepe Yayınları.
• Şeşen, R. (2002). “Eyyûbîler”, Türkler Ansiklopedisi, Ankara. Yeni Türkiye Yayınları.
• Şimşek, M. (2021). Efdal B. Bedrü’l-Cemâlî’nin (Ö. 515/1121) Nizârȋ-Müsta’lȋ Bölünmesindeki Rolü ve I. Haçlı Seferi Karşısındaki Tutumu. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 21 (2).
• Taşdemir, F. Uluslararası Hukuk Açısından De Facto Devlet Sorunu: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC), Abhazya ve Transdinyester Örneklerinin Karşılaştırmalı Analizi. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 16 (199).
• Tomar, C. (2010). “Talâi‘ b. Rüzzîk”, İstanbul. TDV Yayınları.
• Turan, R. (2021). İbn Miskeveyh'in adalet anlayışı. Ankara. İlahiyat.
• Umberto. E. (2014) Ortaçağ (Barbarlar, Hristiyanlar, Müslümanlar), İstanbul. Alfa Yayınları.
• Varol, H. (1986). İbnu Kuteybe ve Eserleri. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Zehebi, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaut, Salih es-Semer, Beyrut, 1982.