Aydınlıktan Karanlığa Geçen Bir Karakter: İslam Resminde Zahhâk Betimi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Sayı: 10, 797 - 838, 15.09.2023

Gülsen Tezcan Kaya

https://doi.org/10.56720/mevzu.1334124

Öz

Zahhâk, Orta çağ İslam sanatının önemli karakterlerinden biri olarak, yüzyıllar boyunca eserlere konu olmuştur. Kötülük ile birlikte anılan Zahhâk’ın dönüşümünü şeytan sağlamış, zalim hükümdarları anlatmada sembol olarak kullanılmıştır. Klasik İran rivayetlerinde üç ağızlı, üç başlı, altı gözlü yaratılan çok güçlü bir dev, Cemşid’i tahtından indiren bir hükümdar olarak tanınmıştır. Avesta, Tevrat gibi dini metinlerde, Taberi Tarihi gibi tarihi metinlerde ve mitolojik anlatımlarda yer alan bu karakterin, Orta çağ İslam sanatında maden, seramik ve fresko üzerinde metinlerle çok bağ kurmadan tasvirleri yer almıştır. Firdevsî Şehnâmesi de yazılı edebî metinler içinde en çok referans alınan kaynaklar arasındadır. Bu çalışmanın amacı 14. yüzyıldan itibaren resimlenen Firdevsî Şehnâmesi nüshalarının arasından en çok tekrar edilen bazı sahneleri tespit edip konularına göre kronolojik olarak değerlendirerek Zahhâk tasvirleri üzerinde bir değerlendirme yapmaktır. İncelenen örneklerde, Moğol, Timurlu, Safevî, Türkmen ve Osmanlı dönemlerinde Ebu Said, İskender Sultan, Baysungur, Muhammed Cukî, İbrahim Sultan, Pir Budak bin Şah Cihan, Sultan Ali Mirza, Şah Tahmasp, II. Şah İsmail, Şah Abbas, Sultan II. Murad gibi hükümdarlar ve yöneticiler tarafından hazırlatılan bu resimli nüshalar, Mir Musavvir, Sultan Muhammed, Mir Zeynelabidin, Nakdî ve adını bilmediğimiz birçok nakkaş tarafından bağlı bulundukları nakkaşhanelerde resimlendirilmişlerdir. 14 ile 18. yüzyıl arasında Herat, Tebriz, Şiraz, Mazenderan, Kazvin, İsfahan, İstanbul gibi önemli resimli elyazması üretim merkezlerinde hazırlanan bu resimlerde, en çok “Zahhâk’ın Demâvend Dağı’na çivilenmesi” konusu öne çıkmaktadır. En az resimlendirilmek üzere seçilen konu ise “Zahhâk’ın babası Mirdas’ı öldürmesi” sahnesidir. Omuzlarından çıkan yılanlarla betimlenen zalim hükümdar Zahhâk karakterinin yenilgisi, İslam edebiyatında iyiliğin kötülüğe karşı her zaman kazanacağını vurgulayan bir anlayışı desteklerken, İslam resmi de tıpkı diğer dekoratif sanatlarda olduğu gibi bu fikre hizmet etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zahhâk, Firdevsî Şehnâmesi, İslam Resmi, Feridun, İkonografi

A Character’s Transition from Light to Darkness: A Critical Analysis of Zahhâk’s Visual Depiction in Islamic Painting

Öz

As one of the important characters of medieval Islamic art, Zahhâk has been the subject of various works for centuries. Associated with evil, Zahhâk was transformed into a cruel man by the Satan, and this was used as a symbol to describe the ruthless rulers. In classical Iranian narrations, he was recognized as a very powerful giant created with three mouths, three heads and six eyes as well as a ruler who dethroned Jamshid. This character, who took place in religious texts such as the Avesta and the Old Testament, in historical texts such as the History of Tabari and in mythological narratives, was depicted in medieval Islamic art on metals, ceramics and frescoes without much connection with the texts. Besides, Firdawsi’s Shahnama is among the most referenced sources within the literary texts. The aim of this study is to identify some of the most repeated scenes among the copies of Firdawsi Shahnamahs illustrated from the 14th century and make an evaluation on the depictions of Zahhâk by ordering them chronologically according to their subjects. In the examples examined, these illustrated copies, which were prepared by rulers and administrators such as Abu Said, Iskender Sultan, Baysungur, Muhammad Juki, Ibrahim Sultan, Pir Budak bin Shah Jahan, Sultan Ali Mirza, Shah Tahmasp, Shah Ismail II, Shah Abbas and Sultan Murad II during the Mongol, Timurid, Safavid, Turkmen and Ottoman periods, were illustrated by Mir Musavvir, Sultan Muhammad, Mir Zeynalabidin, Nakdi and many anonymous painters. In these paintings, which were prepared between the 14th and 18th centuries in important illustrated manuscript production centers such as Herat, Tabriz, Shiraz, Mazenderan, Qazvin, Isfahan and Istanbul, the subject of "nailing Zahhâk to Mount Demâvend" stands out the most whereas the least illustrated subject is the scene of "Zahhâk's murder of his father, Mirdas". The defeat of the cruel ruler Zahhâk, with serpents on his shoulders, supports an understanding in Islamic literature that emphasizes good will always win over evil. Similarly, Islamic painting, just like other decorative arts, has served this idea, as well.

Anahtar Kelimeler

Zahhâk, Firdawsi’s Şhahnama, Islamic Miniature Painting, Faridun, Iconography

Kaynakça

• Arberry, A. vd. The Chester Beatty Library A Catalogue Of The Persian Manuscripts And Miniatures Vol.I, (Ed. Edıted J. V. S. Wilkinson), Dublin: Hodges Figgis & Co. Ltd., 1959.
• Atasoy, Nurhan. “Four Istanbul Albums and Some Fragments from Fourte-enth-Century Shah-Namehs”, Ars Orientalis 8 (1970), 19-48.
• Bağcı, Serpil vd. Osmanlı Resim Sanatı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Blair, Shelia - Bloom J. M. The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven: Yale University Press, 1995.
• Canby, Shelia R. Princes, Poets and Paladins: Islamic and Indian Paintings from the Collection of Prince and Princess Sadruddin Aga Khan, The British Museum Press: London, 2000.
• Canby, Shelia R. The Golden Age of Persian Art 1501-1722, London: British Museum Press, 2008.
• Çağman, Filiz -Zeren Tanındı. Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1979.
• Curtis, V. S. Persian Myths, London: The British Museum Press, 2009.
• Fayda, Mustafa. “Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk”. TDV İslam Ansiklopedisi. 40/92, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Firdevsî. Şehnâme. çev. Necati Lugal. 1 Cilt. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2009.
• Grabar, Oleg. Masterpieces of Islamic Art. The Decorated Page From the 8th to the 17th Century. Münich, Berlin, London, New York: Prestel, 2009.
• Grabar, Oleg - Blair Shella. Epic Images and Contemporary History, The Illustrations of The Great Mongol Shahnama. Chicago, 1980.
• Grube, Ernest. Islamic Pottery of the Eighth to the Fifteenth Century in the Keir Collection. London: Faber and Faber, 1976.
• Hillenbrand, Robert. İslam Sanatı ve Mimarlığı, çev. Ç. Kafescioğlu. İstanbul: Homer Kitabevi, 2005.
• Hinnells, John R. “Iran İv. Myths And Legends”. Encyclopædia Iranica. XIII/3, 307-321, 2012.
• İnal, Güner. Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995.
• James, David A. Islamic masterpieces of the Chester Beatty Library. London: World of Islam Festival Trust, 1981.
• Kanar, Mehmet. “Şâhnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/289-90. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Khaleghi-Motlagh, Djalal. (1988). “The Long Road to a Critical Text of the Shahname”. Manuscript of the Middle East 3 (1988), 54-59.
• Loukonine, Vladimir – Ivanov, Anatoli. Persian Art: Lost Treasures. London: Sirocco. 2003.
• O’Flaherty, Wendy Doniger. Hindu Mitolojisi. çev. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 1996.
• Ögel, Bahattin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1 Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 2010.
• Pala, İskender. “Dahhâk”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2005.
• Peck, Elsie H. "Like the Light of the Sun: Islamic luster-Painted Ceramics". Bulletin of the DIA 71/1-2 (1997), 16-35.
• Rajabi, Muhammad Ali. Iranian Masterpieces of Persian Painting, Tahran, 2011.
• Rizvi, Kishwar. "Islamic Art at the Yale University Art Gallery". Arts of Asia (March–April 2018).
• Robinson, B. W. A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in the Bodleian Library. Oxford: Clarendon Press, 1958.
• Robinson, B. W. “Isma‘il II’s copy of the Shahnama”. Iran 14 (1976), 1-8.
• Rogers, J.M. The Arts of Islam. Masterpieces from the Khalili Collection. London, 2010.
• Simpson, Marıanna Shreve. “Narrative Allusion and Metaphor in the Decoration of Medieval Islamic Objects”. Studies in the History of Art 16, Symposium Papers IV: Pictorial, Narrative in Antiquity and the Middle Ages, (1985), 131-149.
• Sims, Eleanor. “The Illustrated Manuscripts of Firdausī's "Shāhnāma" Com-missioned by Princes of the House of Tīmūr”. Ars Orientalis 22 (1992), 43-68.
• Taberî. Milletler ve Hükümdarlar Tarihi. çev. Zakir Kadiri Ugan-Ahmet Temir, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Tanındı, Zeren. “Sultanlar, Şairler ve İmgeler: Şehnâme-i Firdevsi’nin Mu-kaddimesinin Resimler”. U.Ü. Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/15 (2008), 267-296.
• Temir, A. Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, Taberi- Önsöz, İstanbul, 1991.
• Uluç, Lale. “Şehname-i Firdevsi’nin Resimli Nüshaları”. Ağa Han Müzesi Hazineleri. Kitap Sanatı ve Hat. ed. M. S. Graves, B. Junod, Ç. Anadol. 256-268. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
• Welch, Stuart Carry. A King’s Book of Kings: The Shah-Nameh of Shah Tahmasp. New York, 1976.
• Wilkinson J.V.S - Binyon, Laurence. The Shah-namah of Firdausi The Book of the Persian Kings with 24 illustrations from a Fifteenth-Century Persian Manuscript in the possession of Royal Asiatic Society. London : Oxford University Press, 1931.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Aga Khan Museum. Erişim 15 Temmuz 2023. https://agakhanmuseum.org/collection/artifact/the-death-of- zahhak-akm155
• National Museum of Asian Art. Erişim 9 Şubat 2023. https://asia.si.edu/explore-art- culture/collections/search/edanmdm:fsg_F1996.2/
• The Khalili Collections. Erişim 18 Ocak 2023. https://www.khalilicollections.org/collections/islamic-art/khalili- collection-islamic-art-Zahhâk-slays-the-sacred-cow-barmayah-mss1030-folio30/
• The Encyclopaedia Iranica. Erişim 18 Ocak 2023. https://iranicaonline.org/articles/damavand
• Yale University Art Gallery. Erişim 15 Temmuz 2023. https://artgallery.yale.edu/collections/objects/52111