Why Do Kalām Scholars Associate Theories?

Yıl 2023, Sayı: Ö1 - İslami İlimler Özel Sayısı, 429 - 455, 15.10.2023

Mehmet Aktaş

https://doi.org/10.56720/mevzu.1343580

Öz

This paper examines the reasons for associations made between dif-ferent theories in the science of theology (Kalām). Throughout the history of thought, a common phenomenon has been the association of a theory be-longing to a particular thinker or group with another theory or belief that feels foreign. The article divides the sense of foreignness into three parts: first, ‘distant foreignness’, second, ‘middle foreignness’, and third, ‘close foreignness’. This sense of foreignness is divided into three groups: distant foreignness, which is felt against other religions such as Christianity and Zoroastrianism, middle foreignness, which is felt against classical philosophy, and close foreignness, which is felt against the currents that are the architects of Islamic thought. As a result of associating any thought with foreign beliefs for different reasons, it has been determined that four types of associations have emerged: 1-import, 2-accusation, 3-legitimacy seeking and 4-analysis. Importation means adopting a reconciliation found in a culture and thought system considered foreign. Accusation involves attributing a rival theory to a foreign theory or belief in order to devalue it. Searching for legitimacy involves demonstrating that a theory is consistent with another accepted theory or belief to gain acceptance within its group. The analysis attempt to establish similarities between the two theories without any specific intention. Representative exemplary texts from classical literature have been used to determine each of the four categories. This paper will highlight that the reasons underlying theologians’ theory of reconciliations are varied, and therefore, one should not approach every reconciliation in the same manner.

Anahtar Kelimeler

ʿIlm al-kalām (Islamic Theology), Philosophy, Theory, Reconciliation, Import, Indictment, Legitimacy Search, Analysis.

Kelâmcılar Teorileri Neden Bağdaştırır?

Öz

Bu makale, kelâm ilminde farklı teoriler arasında yapılan bağdaştırmaların nedenlerini incelenmektedir. Düşünce tarihi boyunca sıkça rastlanan durumlardan biri herhangi bir düşünür veya gruba ait bir teorinin yabancı hissedilen başka bir teori veya inançla bağdaştırılmasıdır. Makalede yabancılık hissi; birincisi ‘uzak yabancılık’, ikincisi ‘orta yabancılık’, üçüncüsü ‘yakın yabancılık’ olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Bu yabancılık hissi diğer dinlere karşı hissedilen uzak, klasik felsefeye karşı hissedilen orta ve İslâm düşüncesinin birer mimarı olan akımlara karşı hissedilen yakın yabancılık olmak üzere üç gruba ayrılır. Herhangi bir düşüncenin farklı nedenlerle yabancı inançlarla bağdaştırılması sonucu 1- ithal, 2- itham, 3- meşruiyet arayışı ve 4- analiz olmak üzere dört bağdaştırma türünün ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Bunlardan ithal, yabancı olarak addedilen bir kültür ve düşünce sisteminde yer alan bir bağdaştırmayı aynıyla benimsemektir. İtham, rakip teoriyi değersizleştirmek için onu yabancı bir teori veya inanca dayandırmaktır. Meşruiyet arayışı, bir teoriyi kendi grubuna kabul ettirmek için kabul edilmiş başka bir teori veya inançla uyumlu göstermektir. Analiz, herhangi bir amaç güdülmeksizin iki teori arasında benzerlikler kurma girişimidir. Zikredilen kategorilerin her birisi için klasik kelâm eserlerden temsili yüksek örnekler sunulmuştur. Makalede ayrıca, kelâmcıların teori bağdaştırmalarının altında yatan sebepler tespit edilmeye çalışılmıştır. Her bağdaştırmaya aynı şekilde yaklaşım gösterilmemesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Felsefe, Teori, Bağdaştırma, İthal, İtham, Meşruiyet Arayışı, Analiz

Kaynakça

• Aktaş, Mehmet. “İlâhî Sıfatların Ontik Değeri Konusunda Fahreddîn er-Râzî’nin Mu‘tezilî Eğilimi”. Kader 20/1 (2022), 43-70.
• Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe, 1. Basım, 2021.
• Altaş, Eşref. “Fahreddîn er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er- Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 91-166. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Bâḳıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib el-. Kitâbu’t-temhîd. thk. R.J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebeü’ş-Şarkiyye, 1. Basım, 1957.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerḥu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. thk. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Ab-dullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Ab-dullâh b Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâtii’l- edille fî usûli’l-i‘tikād. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Eraslan, Yunus. “İslam Filozoflarında Melek İnancı”. Kilis 7 Aralık Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 167-190.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Na’îm Zerzûr. 2 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-Asriyye, 2015.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Risâle fî istiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Richard J. McCarthy. Beyrut: el-Matbaatü’l- Katolikiyye, 2. Basım, 1953.
• Ferhârî, Ebû Abdurrahmân Abdulazîz b. Ahmed b. el-Hâmid el-. en-Nibrâs: Şerhi’l-Akāidi’n-Nesefiyye. Âsitâne: Âsitâne, ts.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İslâm Mezhepleri Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Problemler”. Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereler. 369-377. İzmir, 1985.
• Frank, Richard M. “Abū Hāshim’s Theory of the ‘States’: İts Structure and Function”. Early Islamic Theology: The Mu‘tazilites and al-Ash‘arī, Texts and Studies on the Development and History of Kalām II. ed. Dimitri Gutas. 85- 100. Surrey: Ashgate Variorum, 1. Basım, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-Mustaṣfâ min ’ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1. Basım, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. Miḥaḳḳü’n-naẓar fi’l-manṭıḳ. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. Mi‘yâru’l-‘ilm fi’l-manṭıḳ,. thk. Selâhaddîn el-Hevvârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Selâhaddîn el-Hevvârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2010.
• Hâtib er-Râzî, Ziyâuddîn el-Mekkî. Nihâyetü’l-merâm fî dirâyeti’l-kelâm. thk. Abdülkādir Muhammed Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2018.
• Herrâsî, Kiyâ el-. Usûlü’d-dîn. Darü’l-Kütübi’l- Mısriyye, Kelâm kısmı, 290.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü maḳālâti’ş-şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eş‘arî. thk. Ahmed İbrahim es-Sâih. Kahire: Mektebetü’s-Seḳâfeti’d-dîniyye, 2005.
• Îcî, Ebü’l-Fażl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilġaffâr el-. Kitâbü’l-Mevâḳıf. Beyrut, ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Bir Mezhebi Muhalifinin Gözünden Okumak: İbnü’r-Râvendî’nin Mu’tezile Eleştirisi ve Bunun Fırak Eserlerine Kaynaklık Etmesi”. Mevzu-Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2022), 89-123.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Bir Mezhebi Muhalifinin Gözünden Okumak: İbnü’r-Râvendî’nin Mu’tezile Eleştirisi ve Bunun Fırak Eserlerine Kaynaklık Etmesi”.
• Kaya, Mahmut. “İbnü’t-Tayyib, Ebü’l-Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/230. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kubat, Mehmet. “Öteki’nin Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”. EKEV Akademi Dergisi 21 (2004), 53-78.
• Kubat, Mehmet. “Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamala-rı”. EKEV Akademi Dergisi 25 (2005), 25-52.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi I. 391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır, 2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Kitâbü’t-Tevḥîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2002.
• Muḳteraḥ, Ebü’l-’İzz el-. Şerḥu’l İrşâd. thk. Nezihe Ma‘ric. 2 Cilt. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2014.
• Mübarekşâh, Mîrek Şemsüddîn Muhammed b. Şerhu Ḥikmeti’l-’ayn. Kazan: M. A. Çirkof Hatun Tabhanesi, 1892.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2019.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Kitâbü’l-erbaîn fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Nihâyetü’l-uḳūl fi dirâyeti’l-usûl. thk. Said Abdüllatif Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 1. Basım, 2015.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Emîr Ali Mehna - Ali Hasan Fâ’ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• Ṭayyib, Ebü’l-Ferec. Tefsîrü Kitâbi Îsâğûcî li-Furfûriyûs. thk. Kwame Gyekye. Beyrut: Dârü’l-meşriḳ, 1986.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b Ömer b Abdullah. Şerḥu’l-Aḳāidi’n-Nesefiyye. thk. Claude Salame. Dımaşk: İhyâu türâsi’l-Arabiyye, 1974.
• Tekin, Alaattin. Ebü’l-Ferec Abdullah İbnü’t-Tayyib’in Eİsagoge ve Categorias Şerhi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Toru, Ümüt. “Mezhep Taassubunun Fırka Tasvirine Etkisi (Kitâbu’l-Fırak Örneği)”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 16/2 (2016), 157-183.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Telḫîsü’l-Muḥaṣṣal. thk. Abdullâh Nûrânî. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1985.