Seeking Convenience in Classical usūl al-fiqh Education: Concise of Menāru al-anwār and Akhisari's Work entitled Semt al-wusūl ilā 'ilm al-usūl

Yıl 2023, Sayı: Ö1 - İslami İlimler Özel Sayısı, 571 - 603, 15.10.2023

Orhan Ençakar

https://doi.org/10.56720/mevzu.1351921

Öz

The search for a text that can be taught at the introductory level in the fields of Islamic sciences such as fiqh and usul al-fiqh, which are both difficult and highly specialized, goes back as far as the educational institutions where these sciences were taught in a certain period of time in accordance with a curriculum. Today, as in the past, many works of usul are being written, which are referred to as abridged or "wajīz" as they are more commonly called nowadays. The problem of classical usul al-fiqh education is still not fully overcome, as the vast majority of the works of usul al-fiqh written today are either too long to be completed in a single semester or are written in a memzuc method by making preferences from other madhhabs instead of being based on a particular madhhab. This situation has led educators to the studies of ihtisar studies on the classics of the field in the past in order to overcome the same problem. Although there are some handicaps such as making the subject incomprehensible in order to save on wording or abandoning some important topics altogether, there are some successful commentaries that express the basic topics of usul al-fiqh in an understandable language. The article focuses on Hasan Kâfî Akhisârî's (d. 1024/1615) work Semt al-wusūl ilā 'ilm al-usūl among eight abridged works, for which we have access to the manuscripts. These abridged works were created with the aim of writing a beginner-level text that students can easily understand and memorize, particularly based on Abū al-Barakāt al-Nasafī's (d. 710/1310) significant position in classical Hanafi usul al-fiqh education as presented in his work titled Menāru al-anwār. The article compares Akhisârî's work with the other abridged works in terms of summarization techniques such as organization, subject, headings, concepts, definitions, categorization, and exemplification.
Keywords: Usul al-fiqh, Akhisārī, education, curriculum, text, abridged, Menār, Semt al-wusūl.

Anahtar Kelimeler

Usul al-fiqh, Akhisārī, education, curriculum, text, abridged, Menār, Semt al-wusūl

Klasik Usûl-i Fıkıh Eğitiminde Kolaylık Arayışları: Menârü’l-Envâr Muhtasarları ve Akhisârî’nin Semtü'l-Vüsûl ilâ İlmi’l-Usûl İsimli Eseri

Öz

İslam ilimlerinin fıkıh ve usûl-i fıkıh gibi hem zor ve hem de çok fazla tafsilat bulunan alanlarında başlangıç seviyesinde okutulabilecek bir metin arayışı, bu ilimlerin bir müfredata bağlı olarak belli bir süre içerisinde okutulduğu eğitim kurumları kadar eskiye dayanır. Dün olduğu gibi bugün de birçok muhtasar veya bugünlerde daha çok kullanılan adıyla “vecîz” olarak ifade edilen usul eserleri yazılmaktadır. Günümüzde yazılan usul eserlerinin kahir ekseriyetinin ya bir eğitim döneminde bitmeyecek kadar uzun veya belli bir mezhebi esas almak yerine diğer mezheplerden de tercihte bulunarak memzûc metotla yazılmış olması sebebiyle klasik usûl-i fıkıh eğitiminde okutulacak muhtasar metin sorunu hala tam olarak aşılabilmiş değildir. Bu durum, eğitimcileri geçmişte aynı sorunu aşmak için alanın klasikleri üzerine yapılmış ihtisar çalışmalarına yönlendirmiştir. İhtisar çalışmalarının lafızdan tasarruf için konuyu anlaşılmaz hale getirmek veya bazı önemli konuları tamamen terk etmek gibi bazı handikapları olsa da usûl-i fıkhın temel konularını anlaşılır bir dille ifade eden başarılı örnekler bulunmaktadır. Makalede klasik Hanefî usûl-i fıkıh eğitiminde önemli bir konuma sahip Ebü'l-Berekât en-Nesefî'nin (ö. 710/1310) Menâru’l-envâr isimli eseri üzerine öğrencilerin kolayca anlayıp ezberleyebileceği başlangıç seviyesinde bir metin yazma gayesiyle yapılmış, nüshalarına ulaşabildiğimiz, sekiz ihtisar çalışması arasından en iyi tertibe sahip olan Hasan Kâfî Akhisârî'nin (ö. 1024/1615) Semtü'l-vüsûl ilâ ilmi'l-usûl isimli eseri konu edilmekte olup eser tertip, konu, başlık, kavram, tanım, taksim ve örneklendirme gibi ihtisar teknikleri açısından diğer muhtasarlarla mukayese edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Usûl-i fıkıh, Akhisârî, eğitim, müfredat, metin, muhtasar, Menâr, Semtü

Kaynakça

• Abdullah b. Abdurrahman. el-Unvânü’l-latîf ve’d-dîvânü’ş-şerîf fî usûli’l-fıkh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 95.
• Ahmed Ziyaeddin. Hülâsatü’-Efkâr. Dersaadet: 1314.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Nizâmü’l-ulemâ’ ilâ hâtemi’l-enbiyâ’. thk., Hassân Mu-hammed Saîd Şiblî. Kahire: Ma’hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, 1441/2020.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Semtü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. Kahire: Dâru’l-İhsan, 2020; İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 1851, 1b-10a.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Şerhu Semti’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. thk., Mustafa Muhammed Ramazan, Riyad - Kahire : Dâru İbni’l-Cevzi, 1431; İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 1851, 10b-70b.
• Aksoy, Hasan. “Şemseddin Sivâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 2010, 38/523- 26.
• Ali b. Muhammed. Şerḥu Esâsi’l-uṣûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 733; Şehit Ali Paşa, 2795, 22b- 28a.
• Aruçi, Muhammed. “Hasan Kâfî Akhisârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 1997, 16/326/29.
• Aydın, Ahmet. "Bâbürlüler Döneminde Fıkıh Eğitimi ve Medreselerde Okutulan Fıkıh Kitapları". Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (TİDSAD) 5/17 (2018). 301-315.
• Babür, Yusuf. "Kitaba Medhiye: Sünbülzâde Vehbî ve Esâmi-i Kütüb Kasidesi". Journal of Turkish Language and Literature 4/1 (2018). 62-85.
• Baki, Süleyman. "Üsküp Meddah Medresesi ve Kapatılmadan Önce Yetişen Müderrisler". Balkanlar ve İslam. ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. 2/269-292. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Başoğlu, Tuncay. "Memlükler Dönemi Hanefî Usul Literatürü". İslam Tet-kikleri Dergisi 12/1 (2022). 55-92.
• Bayındır, Servet. "Süleymaniye Medreselerinde Fıkıh Eğitimi". Süleymaniye Ulusal Sempozyum. ed. Mustafa Hakkı Ertan vd. 358-373. İstanbul: Kocav Yayınları, 2010.
• Baysa, Hüseyin. "Menâru'l-Envâr Muhtasarlarından Gusûnü'l-Usûl Çevi-risi". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2007). 539-563.
• Baysa, Hüseyin. “Hızır b. Mehmed el-Amâsî’nin Gusûnü’l-Usûl Adlı Muhtasarının İncelenmesi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şuayip Özdemir vd. 1/433-39. Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu, 2017.
• Birışık, Abdülhamit. "Medrese". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları 2003. 28/333-338.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları 2003. 28/323-327.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. Ali Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Çelik, İmam Rabbani. “Osmanlı’da Usûl-i Fıkıh Geleneği Üzerine İzle-nimler”. İslâm’da Medeniyet Bilimleri Tarihi. ed. Recep Şentürk vd. 1/227-258. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi yayınları, 2021.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî. Menâru’l-Envâr fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Be-rekât. İstanbul: Dâru’l-Lubâb, 1439/2018.
• el-Amâsî, Hızır b. Muhammed. Ġuṣûnü’l-uṣûl. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuru Osmaniye, 4432, 56a-67a.
• el-Kārî, Alî b. Sultân Muhammed. Tavzîhu’l-mebânî ve tenkîhu’l-meânî. thk., İlyas Kaplan, Beyrut: Dâru Sadır, 2006.
• el-Kırîmî, Şerefüddin b. Kemal. Gayetü’t-Tahrîr Şerhu Muhtasari’l-Menâr. Sü-leymaniye Kütüphanesi, Carullah, 558.
• el-Ulavî, Hüsameddin Hüseyin. Ḍavʾü’l-Envâr. thk., Abdullah Rebî’ Ab-dullah Muhammed, Kahire: 2005; Bursa İnebey Kütüphanesi, Genel, 4778, 19a-88a.
• et-Timurtâşî, Muhammed b. Abdillâh. Feyzu’l-Gaffâr li-şerhi mâ üntühibe mine’l-Menâr. Bursa İnebey Kütüphanesi, Haraccıoğlu, 709, 1a-49a; Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 819, 111a-156b.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Ne-reden Nereye?”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/12 (2008). 593-609.
• İbn Âbidîn. Reddü’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1992.
• İbn Curubâş, Muhammed. “Risâle alâ menheci’l-Menâr”. thk. Cafer b. Abdurrahman. Mecelletü Câmiati’l-Ezher, Gazze 23/1 (2021). 211-246.
• İbnü’r-rabve. Ḳudsü’l-esrâr fi’ḫtiṣâri’l-Menâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 3658, 86a-105b.
• İbnü’r-rabve. Mekketü’l-muḫtâr fî şerḥi Ḳudsi’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 764.
• İbnü’ş-Şıhne. Tenvîru’l-Menâr (Nihâyetü’n-nihâye fî taḥrîri taḳrîri’l-Hidâye için-de). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âşir Efendi, 108, 8a-20b.
• İslam Düşünce Atlası. "Kitaplar Haritası". Erişim 26 Eylül 2023. https://islamdusunceatlasi.org/booksmap/ag
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz Yayıncılık 1997.
• Kallek, Cengiz. “İbnü’r-rabve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 2000. 21/179.
• Kaplan, İlyas. “Menâr Muhtasarları Bağlamında Fıkıh Usulünde Önemli Bir Eser: İbn Habîb ve Muhtasaru’l-Menâr”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 14 (Haziran 2022). 343-57.
• Kara, Kemal Deniz. Ali Rıza Hakses’in Muğla-Menteşe Büyükleri Adlı Eserinin Tenkitli Neşri. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2022.
• Kara, Kemal Deniz. Ali Rıza Hakses’in Muğla-Menteşe Büyükleri Adlı Eserinin Tenkitli Neşri. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2022.
• Karpat, Kemal. "Erdel", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. 11/280-83.
• Kāsım b. Kutluboğa. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Menâr (Ḫulâṣatü’l-efkâr). thk., Züheyr b. Nâsırüddin. Dımaşk: 1413/1993.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. haz. Şerefettin Yaltka-ya, Kilisli Rifat Bilge. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Koca, Ferhat. “Menârü’l-envâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları 2004. 29/118-19.
• Meçhul Müellif. Zübdetü’l-Menâr. thk. Zübey’ân b. Muhammed. Mekke: el-Mektebetü’l-Esediyye, 2021; İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüdin, 3263, 1b-17a.
• Moačanin, Nenad. "Srem", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstan-bul: TDV Yayınları, 2009. 37/423-24.
• Muhammed Nureddin Abdullah. Feyzu’l-Gaffâr li-şerhi mâ üntühibe mine’l-Menâr. Kahire: Câmiatü’l-Ezher, Yüksek Lisans, 2009.
• Müftü Hasan b. Osman. Hulâsatü’l-meânî. Köprülü Kütüphanesi, Mehmed Âsım Bey, 486.
• Nesefî, Ebü'l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Keşfü'l-Esrâr fî Şerhi'l-Menâr. Bey-rut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 2007. 33/188-91.
• Özdirek, Recep. Evliya Efendizâde Ahmed Ziyaeddin Efendi ve Hülâsatü’-Efkâr İsimli Usûl-i Fıkıh Eseri”. III. Uluslararası Şeyh Şabân-ı Veli Sempoz-yumu: Kastamonu’da İlmi Hayat ve Kastamonu Âlimleri. ed. Ali Rafet Özkan. 654-74. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Özel, Ahmet. "Muhammed Bayram II". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları 2019. Ek- 2/297-299.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara: 2017.
• Şemseddin Sivâsî, Zübdetü’l-esrâr fî şerḥi Muḫtaṣari’l-Menâr. thk., Âdil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419/1988.
• Turnalı, A. Bilgin. “İstanbul’da Tarihî Topografya Araştırmaları: Hamza Paşa Mescidi (=Tahta Minare) Piyer Loti Caddesi, Binbirdirek Mahallesi, Eminönü İlçesi”. Arkeoloji ve Sanat 141 (Eylül-Aralık 2012). 133-147.
• Turnalı, A. Bilgin. “İstanbul’da Tarihî Topografya Araştırmaları: Hamza Paşa Mescidi (=Tahta Minare) Piyer Loti Caddesi, Binbirdirek Mahallesi, Eminönü İlçesi”. Arkeoloji ve Sanat 141 (Eylül-Aralık 2012). 133-147.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Ünver, Süheyl. İstanbul Risaleleri. haz. İsmail Kara. İstanbul: İstanbul Büyük-şehir Belediyesi Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Zübey’ân b. Muhammed. Şerḥu Muḫtaṣari’z-Zübde fî uṣûli’l-fıḳh li-Abdillah b. Muhammed el-Bircendî dirâseten ve tahkîken. Buraydah: Qassim University. https://drepo.sdl.edu.sa/items/e3f254f7-b9ab-4f42-9ec7- 5f9b58a983f7 (Erişim 26 Eylül 2023).