An Analytical Reflection on Ibn Ataullah Al-Iskenderī's Understanding of Velāyah

Yıl 2024, Sayı: 11, 321 - 362, 15.03.2024

Naim Döner

https://doi.org/10.56720/mevzu.1421434

Öz

Ibn Atā'ullah al-Iskenderī, whose exact date of birth is unknown, was born in Alexandria, Egypt and died in Cairo in 709/1309. Ibn Atā'u'llāh, who was competent in the sciences of tafsīr, hadīth, fiqh, logic, philosophy and usul, was a Sufi figure who stood out with his powerful oratory. Iskenderī's impressive style is evident in his other works, especially al-Hikam al-Ataiyya. Iskenderī studied from scholars such as Ibn al-Munayyir, al-Abarakūhī, al-Māzūnī and al-Dimyātī, and turned to Sufism after meeting Abū al-Abbās al-Mursī, a disciple of Shaykh Hasan al-Shazalī, the founder of the Shazaliyya order. In the works of Isken-derî, who is considered the third figure of the order, information on the deepest subjects of Sufism is explained in an impressive, enthusiastic and scholarly style. Iskenderī exegeted Qur'anic topics such as repentance, asceticism, patience, hubb, sincerity, qur'an, tawakkul, accounting of the soul, sustenance, prophethood, guardianship, shari'ah-truth with the method of narration and dirayat exegesis and in an allegorical style. In the same method and style, Iskenderī emphasised the concept of guardianship and considered prophethood as the source of guardianship. He believes that guardianship confirms prophethood and the miracles of the prophets are supported by the miracles of the prophets. According to him, those who fulfil the call to Allah in the best way after the death of the messenger of Allah are the guardian servants who work with their knowledge, have clairvoyance and do not fear death. Iskenderī, who focuses on the types of guardianship under various names, thinks that the guardianship of faith includes faith and taqwa, and the guardianship of îqān includes faith and tawakkul. The guardian who reaches the level of the guardianship of taqīn leaves the circle of tawakkul and relies on Allah with complete submission and relies on his help. Iskenderī, who considers the miracles of the guardians permissible and possible, argues that tawassul can be performed on prophets, guardians and the righteous. The real power that brings forth the miracle is the omnipotent power of Allah. Kerāmah is a divine honour for the guardian and supports the miracles of the prophet to whom he is subject

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Mysticism, Ibn Ataullah al-Iskenderī, Qur, guardianship, guardian, miracle

İbn Ataullah el-İskenderî’nin Velâyet Anlayışı Üzerine Analitik Bir Düşünce

Öz

Doğum tarihi tam olarak bilinmeyen İbn Atâullah el-İskenderî, Mısır’ın İskenderiye şehrinde dünyaya gelmiş ve 709/1309 tarihinde Kahire’de vefat etmiştir. Tefsir, hadis, fıkıh, mantık, felsefe ve usûl ilimlerinde yetkin olan İbn Atâullah güçlü hitabetiyle öne çıkmış sufî bir şahsiyettir. İskenderî’nin etkileyici üslubu başta el-Hikemü’l-Ataiyye olmak üzere diğer eserlerinde kendisini belli etmektedir. İbnü’l-Müneyyir, el-Eberkûhî, el-Mâzûnî ve ed-Dimyâtî gibi âlimlerden ilim tahsil eden İskenderî, Şazeliyye tarikatının kurucusu Şeyh Hasan eş-Şazelî’nin talebesi Ebü’l-Abbâs el-Mürsî ile tanıştıktan sonra tasavvufa yönelmiştir. Tarikatın üçüncü şahsiyeti kabul edilen İskenderî’nin eserlerinde tasavvufun en derin konularına ilişkin bilgiler etkileyici, coşkun ve ilmî bir üslupla izah edilmektedir. İskenderî tevbe, zühd, sabır, hubb, sıdk, kurb, tevekkül, nefis muhasebesi, rızık, nübüvvet, şeriat-hakikat gibi Kur’anî konuları rivayet ve dirayet tefsir yöntemiyle ve işârî bir üslupla tefsir etmiştir. Aynı yöntem ve üslupla velâyet kavramı üzerinde duran İskenderî nübüvveti velîliğin kaynağı görür. Velâyetin nübüvveti teyit ettiğine ve velîlerin kerametlerinin de nebîlerin mucizelerini desteklediğine inanır. Ona göre Resul-i Ekrem (sav)’in vefatından sonra Allah’a daveti en iyi şekilde yerine getirenler, ilmiyle amel eden, basiret sahibi olan ve ölümden korkmayan velî kullardır. Çeşitli adlarla velâyet türleri üzerinde duran İskenderî, iman velâyetinin iman ve takvayı, îkân velâyetinin ise iman ve tevekkülü içerdiğini düşünür. Yakîn velâyetinin mertebesine ulaşan velî, kendi tevekkül dairesinden çıkıp tam bir teslimiyet ile Hak Teâlâ’ya dayanıp güvenir ve onun yardımına mazhar olur. Velîlerin kerametini caiz ve mümkün gören İskenderî, peygamberlere, velîlere ve salihlere tevessül edilebileceğini savunur. Kerâmeti ortaya çıkaran asıl güç, kuvveti her şeye yeten Allah’ın kudretidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasavvuf, İbn Ataullah el-İskenderî, Kur’an, velâyet, Velî, Kerâmet

Kaynakça

• Abdulbaki, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemu’l-Mufehres li Alfâzi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Ma‘rife, 1414/1994.
• Abdurrahman eş-Şerkavî. İbn Teymiye el-Fakîhu’l-Muazzab. Daru’ş-Şuruk, 1410/1990.
• Abdurrezzak el-Kaşânî. Mu’cumu Istılâhâti’s-Sufiyye. Kahire: Daru’l-Maarif, 1413/1992.
• Aclunî, İsmail b. Muhammed b. Abdillah. Keşfu’l-hafâ ve muzîlü’l-İlbâs. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 1418/1998.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Tasavvufa Yönelik Eleştiriler Bağlamında “Velâyet” Kavramının Kaynaklarda Ele Alınışı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 13/45 (2020) 37-61.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Hediyyetu’l-Arifîn. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1951.
• Begavî, Ebu Muhammed el-Hüseyin b. Me’ud b. Muhammed. Şerhu’s-Sünne, thk. Şuayb el-Arnavut-Züheyir eş- Şaviş, Dımaşk-Beyrut: el-Mektebu’l-İslamî, 1403/1983.
• Beycurî, İbrahim b. Muhammed. Şerhu Cevhereti’t-Tevhid. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Cürcanî, Ali b. Muhammed eş-Şerif el-Hüseynî. Kitabu’t-Ta‘rifât. Beyrut: Da-ru’n-Nefâis, 1428/2007.
• Darimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Sünenu’d-Darimî. Rıyad: Daru’l-Muğnî, 1420.
• Davudî, Şemsuddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtu’l-Müfessirin. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-ilmiyye, ts.
• Demir, Osman. “Yakîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/271-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ebû Bekr Bezzâr, el-Bahrü’z-Zehhâr (Müsned). haz. Âdil b. Sa‘d, Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2005.
• Ebu Davud, Süleyman b. el-Eş‘as el-Ezdî. Sünenu Ebî Davud. thk. Salih b. Abdülaziz, Rıyad: Daru’s-Selam, 1429/2008.
• Ebû Tâhir Rüknüddin et-Tureysisî, Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî, Kahire: Ma’hadü Mahtutati’l-Arabiyye, 1436/2015.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Tasavvufta Hakikat Kavramına Kaynak Olması Yönüyle Hârise Hadisi,” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2, (2017), 149-184.
• Ethem Cebecioğlu. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhu’l-Munîr fî Garibi eş-Şerhi’l-kebîr li’r-Rafiî. Kahire: Daru’l-Maarif, ts.
• Fîruzabâdî, Mecduddin Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Daru’l-Ma‘rife, 1430/2009.
• Hakîm et-Tirmizî. Hatmu’l-evliyâ Veliliğin Sonu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Harrâz, Ebû Saîd. et-Tarîk ila’llah (Kitâbü’s-Sıdk). haz. Abdülhalim Mahmud. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Hezarşâhî, Molla İhsan. Mecmû’u’l-Mekâlât. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
• İbn Abdilberr, Yusuf b. Abdillah b. Muhammed, Cami‘u beyâni’l-İlmi ve fazlih, thk. Ebu’l-Eşbal ez-Züheyrî, Demâm: Daru İbnu’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Acîbe el-Hasenî, Ahmed b. Muhammed. Îkâzu’l-Himem fî Şerhi’l-Hikem. Kahire: Daru’l-Maarif, ts.
• İbn Atâullah el-İskenderî, Ahmed b. Muhammed b. Abdülkerim. Latâifu’l-Minen (el-A’mâlu’l-Kâmile içinde). thk. Muhammed Nassâr-Mahmud Musrî el-Ezherî, Kahire: Daru’l-İhsan, 2019.
• İbn Ataullah el-İskenderî. el-Hikemü’l-ʿAtâʾiyye (el-A’mâlu’l-Kâmile içinde). thk. Muhammed Nassâr-Mahmud Musrî el-Ezherî, Kahire: Daru’l-İhsân, 2019.
• İbn Ataullah el-İskenderî. Tacu’l-’Arûs (el-A’mâlu’l-Kâmile içinde). thk. Mu-hammed Nassâr-Mahmud Musrî el-Ezherî, .Kahire: Daru’l-İhsân, 2019.
• İbn Ataullah İskenderî. Risâle fi’t-Tefsîr (el-A‘mâlu’l-Kâmile içinde). thk. Mu-hammed Nassâr-Mahmud Musrî el- Ezherî. Kahire: Daru’l-İhân, 2019.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed. ed-Dureu’l-Kamine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine. Haydarabâd: Daru’l-Maarif’l-Osmaniyye, 1414/1993.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed Ebu Hatim el-Bustî, Sahihu İbn Hibbân bi Tetirbi İbn Bilbân. Beyrut: Müessesetu’-Risâle, 1414/1993.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İmâdüddin İsmâîl b. Ömer b. Kesîr ed-Dimeşkî. el-Bidâye ve’n-Nihâye, Dâru Hicr 1418/1997.
• İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid. Sünenu İbn Mâce. thk. Salih b. Abdülaziz, Rıyad: Daru’s-Selam, 1429/2008.
• İbnu’l-ʿİmâd, Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed b. el-ʿİmâd el-ʿAkrî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâr Men Zeheb. Dımaşk- Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnu’l-Mulakkan, iracuddin Ebu Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed el-Mısrî. Ta-bakâtu’l-Evliya. Kahire: Mektebetu’l- Hanci, 1393/1983.
• Kara, Mustafa. “İbn Atâullah el-İskenderî”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 19/337-338. TDV Yayınları İstanbul, 1999.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Musa, el-Huseynî. el-Külliyyât. thk. Adnan Dervîş-Muhammed el-Mısrî, Beyrut: Müsessetu’r-Risâle, 1433/2012.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Müellfîn. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1414/1993.
• Kelabâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî. Kitabu’t-Ta‘arruf li mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. takdim: Abdulmun‘im b. Abdülaziz es-Sıddîk, Beyrut: Merkezu Buhûsu Külliyyeti's-Safâ bi Malezyâ, 1434.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletu’l-Kuşeyriyye. Dımaşk-Beyrut: el-Yemâme, 1435/2014.
• Muhammed Nassâr - Mahmud Mursî el-Ezherî, el-Envâru’l-Kâmile (Mu-kaddime), Kahire: Daru’l-İhsân, 2019.
• Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe, Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn ʿan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Bağdat: Mektebetu’l- Musennâ, 1941.
• Muvaffakuddin b. Osman. Mürşidu’z-Zuvvâr ilâ Kubûri’l-Ebrâr. thk. Muham-med Fethî Ebû Bekr, Kahire: Daru’l- Mısriyye’l-Lübnâniyye, 1415/1995.
• Muzaffer b. Abdillah el-Mısrî. Şerhu’l-İrşâd fî Usûli’l-İ’tkâd. Rabat: Daru’l-Eman, 1435/2015.
• Nesâî, Abû Abdirrahman, Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Sinan. Sünenu’n-Nesâî. thk. Salih b. Abdilaziz, Rıyad: Daru’s- Selâm, 1429/2008.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakiku’t-Te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedevî- Muhyiddin Dîb Mısto, Dımaşk-Beyrut: Daru İbn Kesîr,1426/2005.
• Orta, Bünyamin. el-Hikemu’l-Atâiyye’de Îcâz Sanatı. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/1, (Haziran 2022), 87-106.
• Özel, Ahmet Murat. “İbn Ataullah el-İskenderî’nin Allah’ın Varlığına Dair Kanıtlara Yönelik Eleştirisi”. Marife, 13/2 (Yaz 2013), 125-138.
• Özel, Ahmet Murat. İbn Ataullah el-İskenderînin Tasavvuf Felsefesi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, 2002.
• Rağıb el-İsfâhânî. Müfradâtu Elfazi’l-Kurân. Dımaşk-Beyrut: Daru’l-Kalem-Daru’ş-şamiyye, 1433/2011.
• Rebî’î, Meylûd. Tefsir İbn Atâullah li Âyâti’l-Kur’ani’l-Kerim. Tilimsan: Basıl-mamış Doktora Tezi, Camiatu Ebu Bekir, 1432.
• Salih Muhamed Berekât, Cuhûdu İbn Atâullah es-Sekenderî fi’t-Tefsir. Basılmamış Doktora Tezi, Yermuk: 2012.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Hüsnu’l-Muhadara fi Tarihi Mısra ve’l-Kahire. yy. Daru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1368/1968.
• Şeybanî, Ahmed b. Hanbel. Müsnedu’l-İmam Ahmed. thk. Şuayb el-Arnavut, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1419/1999.
• Taberî, Ebu Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Cami‘u’l-Beyân ‘an Te’vîl Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1434/2013.
• Tay, Ömer. Çağdaş Dönemde Hindistan’da Tasavvuf, Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Tay, Ömer. Nizâmettin Evliyâ ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Teftazânî, Saduddin Mes’ud b. Ömer. Şerhu’l-Akâid. İstanbul: Bahar Matbaası, 1973.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. Cami‘u’t-Tirmizî. thk. Salih b. Abdülaziz, Rıyad: Daru’s-Selam, 1429/2008.
• Uludağ, Süleyman. “Kerâmet” Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 25/265-268. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Uludağ, Süleyman. “Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 43/25-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1999.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-Mufessirun. Kahire: Daru’l-Hadis, 1426/2005.
• Ziriklî, Muhammed Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî, el-E‘lâm Kâmûsu Terâcimi li Eşheri’r-Ricâli ve’n-Nisâ mine’l-‘Arabi ve’l-Musta‘ribîne ve’l-Musteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 1986.