Güncel Meselelerin Kavâid-i Fıkhiyye İle Temellendirilmesinin Fıkhî Değeri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 12, 29 - 59

Murat Karacan

https://doi.org/10.56720/mevzu.1412155

Öz

Fıkhî kaideler birçok münferit meseleye uygulanabilecek normatif yargı-lar içeren veya hüküm istinbatı için temel oluşturabilecek önermelerdir. Onlar fıkıh ilminin temel ilkeleri olarak kabul görmüş ve çoğunlukla sonraki fukahanın erken dönem kaynaklarını tümevarımsal bir okumaya tabi tutmasının neticesinde elde edilmişlerdir. Son birkaç on yılda fıkhî kaideler hakkında yapılan araştırmalar kayda değer derecede artış göstermiştir. Fıkhî kaideler son dönemde üretilen ilgili çalışmalara ve özellikle bazı güncel fetvalara bakıldığında çağdaş fıkhî söylem içinde normatif açıdan işlevsel bir konuma sahip oldukları görülecektir. Onlara tikel meselelere yönelik hüküm ve kararlara temel teşkil eden deliller olarak referansta bulunulması az karşılanan bir durum değildir. Peki fıkhî kaidelere günümüzde yüklenilen anlamlar nelerdir ve bunlar, onların elde edildiği klasik dönemdeki üretim ve kullanım amacına ne kadar uygun düşmektedir? Bu bağlamda kaidelerin fıkhî açıdan müstakil delil olarak kullanılması mümkün müdür? Bu makalenin amacı güncel meselelere verilen bazı fetva ve kararlar örnekliğinde fıkhî kaidelere yüklenen normatif anlamları ortaya koyduktan sonra, bu kullanım amaçlarının klasik fıkıh anlayışına ne derece uygun düştüğünü tartışmaktır. Ayrıca fıkhî alanla ilgili güncel sorunlara çözüm üretme konusunda ne derece katkı sağlayabileceğini değerlendirmek de bu çalışmanın diğer bir hedefidir.

Anahtar Kelimeler

Fıkhî Kaideler, Güncel Meseleler, Fetvalar, Kararlar, Fıkhî Kaidelerin Hücciyeti, Fıkhın Kaidelerle Temellendirilmesi

A Study on the Justification of Centemporary Issues by Legal Maxims

Öz

Islamic legal maxims (qawāʿid fiqhiyya) are premises that contain normative evaluations with regard to or are suitable to be basis of a variety of individual legal cases. In Islamic law (fiqh), they are recognized as basic principles, most of which were obtained by later scholars through an inductive study of earlier legal material. Scholarly work on legal principles has increased noticeably in recent decades. A glance at some of the legal works and legal opinions (sg. fatwā) of contemporary scholars and legal boards shows the high level of interest in legal principles in contemporary legal discourse. In this, they are not infrequently used as legal references (sg. dalīl) for the justification of individual case provisions. But what are the juridical-normative meanings of legal principles and to what extend are the type of use compatible with the purpose, that has been attributed to the legal principles in the classical Islamic legal doctrine in which they originated? Is it therefore suitable to use them as independent references? The purpose of this paper is to address these questions. By analyzing thematic texts, i will determine the reasons for the use of legal principles in the classical context as well as in modern times and try to explore the question whether an update of Islamic law based on legal principles would be possible.

Anahtar Kelimeler

Legal Maxims, Contemporary issues, Fatwas, Legal Judgments, Proof Value of Legal Maxims, Principle-based Fiqh

Kaynakça

• Abdülkadir, Mehdâvî. “Davâbitu’t-tecâribi’t-tıbbiyye alê’l-insân beyne mevsik hukûki’l-insân ve ahkâmi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletu’l-Kânûn ve’l-Mucteme‘, 2/4.
• Ademi, Cefli. Grundgesetz, Religionsfreiheit und Islam. Frankfurt: AIWG, 2019.
• Alsaç, Hatice. “İslâm Hukukunda Küllî Kâidelerin Hukukun İşlevleri Arasındaki Antinomi/Çatışma Bağlamında Değerlendirilmesi”, Hitit İlahiyat Dergisi, 21/2 (2022).
• Alsaç, Hatice. Kavâid-i Külliye-i Kübrâ ve Mecelle’deki Tezâhürleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Apaydın, H. Yunus. “Mezhep Neye Yarar?“. Din ve Fıkıh Yazıları. İstanbul: Hacıveysizade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Aslan, Mahsum. Mecelle’nin Küllî Kaideleri ve Fıkıhtaki Örnekleri. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2023.
• Bâhuseyn, Yakup. el-Kavâid el-Fıkhiyye: el-Mebâdi’, el-Mukavvimât, el-Mesâdir, ed-Delîliyye, et-Tetavvur, Dirâse Nazariyye, Tahlîliyye, Tesîliyye, Târihiyye. Riyad, Mektebetü’r-Rüşd, 2013.
• Beyye, Abdullah Bin. Sınâʿatu’l-fetvâ ve’l-fıkhu’l-ekalliyât. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2007.
• Boynukalın, Mehmet. “Fıkıh Usûlüne Dair Modern Tartışmalar“, Modern Çağda Fıkhın Anlam ve İşlevi. ed. Osman Güman. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Buhârî, Muhammed Bin İsmail. Sahîh el-Buhârî. thk. Muhammed Bin Ömer Allûş. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2006.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Siyaseti”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 13/25-26 (2015).
• Debûsî, Ebû Zeyd. Te’sîsu’n-nazar. Kahire: b.y., 1994.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. Fetvalar (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. İslam’ın Salgın Hastalıklarına Bakışı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020.
• Elgariani, Fawzy Shaban. al-Qawāʿid al-Fiqhiyyah (Islamic Legal Maxims): Concept, Functions, History, Classifications and Application to Contemporary Medical Issues. Exeter: Exeter Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• Gazâlî, Ebû Hamid. el-Mustasfâ mın ilmi’l-usûl. nşr. Muhammed Abdussâfî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Gurbanov, Anar. Serahsî’nin El-Mebsût’unda Usûl ve Fürû Kaideleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Güzelhisârî, Mustafa. Menâfiu’d-dekâik fi şerhi Mecâmii’l-hakâik. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1273/1856.
• Hacak, Hasan. “Milk”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020. 30/62-64.
• Hâdimî, Muhammed Ebû Saîd. Mecâmiu’l-hakâ’ik ve’l-kawâ‘id. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Hamevî, Ahmed İbn Muhammed. Ğamzu uyûni’l-besâir şerh kitabi’l-eşbâh ve’n-nezâ’ir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1985.
• Hamzâvî, Mahmud. el-Ferâ‘id el-Behiyye fî’l-Kavâ‘idi’l-Fıkhiyye. thk. Muhammed el-Azâzî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2017.
• Hasanuzzaman, S. M. The Economic Relevance of the Sharia Maxims (al Qawaid al Fiqhiyah). Cidde 2007.
• Haydar, Ali. Durerü’l-Hükkâm şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, trc. Fehmi el-Hüseynî. 4 Cilt. Riyad: Dâr Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Hodza, Munafis. Hanefî Klasiklerinden El-Hidâye’deki Külli Kaideler. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• İbn Âbidin-Zâde. El-Hediyyetu’l-Alâiyye: Hanefiler için İlmihal. trc. Osman Bayder. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2016.
• İbn Nüceym, Zeynuddin. el-Eşbâh ve’n-nezâir ‘alâ mehebi Ebî Hanîfe en-Nu‘mân. Beyrut: el-Mektebetu’l- Asriyye, 2011.
• IGMG Din İstişare Kurulu, Fetâvâ I. Köln: Plural Publications, 2016.
• Karacan, Murat. Traditionsbegründung und -fortschreibung durch Rechtsprinzipien (qawāʿid fiqhīya): Eine Analyse über die Verwendung von Rechtsprinzipien im 18. Jahrhundert am Beispiel von Muḥammad Abū Saʿīd al-Ḫādimī (gest. 1176/1762). Berlin: Peter Lang, 2023.
• Karadâvî, Yusuf. Fî fıkh el-ekalliyât el-müslime. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2001.
• Karâfî, Şehâbeddin. Envâru’l-Burûk fî Envâ‘i’l-Furûk. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2001.
• Karaman, Hayrettin. “Fıkıh”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Karaman, Hayrettin. Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar. İstanbul: İZ Yayıncılık, 2007.
• Karaman, Hayrettin. İslam’ın Işığında Günün Meseleleri. İstanbul: İZ Yayıncılık, 2018.
• Karaman, Fikret. vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Kaya, Ali. Güncel Fıkhî Konular. Bursa: Emin Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Kaya, E. Said. “Continuity and Change in Islamic Law: The Concept of Madhhab and the Dimensions of Legal Disagreement in Hanafi Scholarship”. The Islamic School of Law: Evolution, Devolution, and Progress. Cambridge: Harvard University Press, 2005.
• Kerhî, Ebu’l-Hasen. el-Usûl. Kahire: b.y., 1994.
• Kilânî, Abdurahman İbrahim Zeyd. “Hücciyetu’l-Kaide el-Fıkhiyye”. Mu’te li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 14/1 (1991).
• Kızılkaya, Necmettin. Hanefî Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Küllî Kâideler. İstanbul: İZ Yayıncılık, 2013.
• Kızılkaya, Necmettin. Kâsânî’nin Bedâyi‘ İsimli Eserinde Kavâid’in Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Mahmutoğlu, Yakup. “İslâm Hukukunun Kazuistik Yapısı Üzerine”. S.D.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, 2.1 (2012).
• Mahûs, Badruddin İbrahim. “Menhecu’n-nazar fî newâzil el-evbiʾe: Kûrûnâ enmûzecen“. Mecellet kullîyyeti’d- dirâse el-islâmiyye ve’l-ʿarabiyye li’l-benât bi-damanhur. 5.5 (2020).
• Merğinânî, Burhanuddin. el-Hidâye şerhu bidâyeti’-l-mübtedî. haz. Muhammed Adnan Derviş. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Erkam, ts.
• Mesud, Sadrü’ş-Şerîa Ubeydullah Bin. Şerhu’l-vikâye. Amman: Müessesetü’l-Verrâk, 2016.
• Musa, Khadiga. Critical Edition of ʿUmdat al-Nāẓir ʿalā al-Ašbāh wa’l-Naẓāʾir. Scheffield: Equinox Publishing, 2018.
• Musa, Khadiga. “Legal Maxims as a Genre of Islamic Law”, Islamic Law and Society, 21/4 (2014).
• Nedvî, Ali Ahmad. el-Kavâid el-Fıkhiyye: Mefhûmuhâ, Neşetuhâ, Tetavvuruhâ, Dirâsetu Muellefâtihâ, Edilletuhâ, Muhimmâtuhâ, Tatbîkâtuhâ. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2013,
• Oğuz, Yasemin. “Klinik Araştırmalarda Etik Sorunlar”. Klinik Psikiyatri Dergisi, 1/2.
• Özaykal, Merve. “Tedaviyi reddeden kişi günahkâr olur mu?”. Fıkıh Konusunda Bilinmesi Gereken 88 Soru. ed. Osman Güman & Soner Duman. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• Özdemir, Ahmet. “Mal ve Hizmet Bedellerinin Piyasanın Tabiî Şartlarına Göre Belirlenmesi İçin Alınan Fıkhî Tedbir ve Kurallar”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2021).
• Özen, Şükrü. “Te’sîsü’n-Nezâir”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 40/545-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sedlân, Salih. el-Kavâid el-Fıkhiyye el-Kubrâ ve mâ Teferra‘ anhâ. Riyad, Dâr Belensiyye, 1996.
• Sübkî, Tâcüddîn İbn. el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1991.
• Şâtıbî, Ebû İshak. al-Muvafakât min usûli’ş-şerîa. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu ve Matbaatu Muhammed Ali Sabih ve Evlâdih, 1969.
• Tirmizî, Muhammed Bin Isa. el-Câmiu’l-Kebîr. thk. Beşşar Ibn el-Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1998.
• Ünal, Merve. İslam Hukuku Bakımından Girişimsel Klinik Araştırmaları. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Wymann-Landgraf, Umar F. Abd-Allah. Den Islam sinnerfüllt leben. çev. David Hünlich. Osnabrück: Islamkolleg Deutschland e.V., 2022.
• Wereny, Mahmud. Mit Tradition in die Moderne? Yūsuf al-Qarāḍāwīs Methodologie der Fiqh-Erneuerung in Theorie und Praxis. Köln: Ditib-Verlag, 2017.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhal fî’l-Fıkhi’l-Âm. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Mensûr fi’l-Kavâid. thk. Teysîr Fâik. 3 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1985.