One of the Pioneers of Ottoman Religious Modernisation Hamdan Hodja and His Work “Ithāf”

Yıl 2024, Sayı: 12, 101 - 130, 15.09.2024

Ridvan Özdinç

https://doi.org/10.56720/mevzu.1432144

Öz

The Ottoman Empire experienced modernity simultaneously with the rest of the Islamic world, albeit of a different nature. For this reason, the relations, contacts and interactions between the Ottoman Empire and the rest of the Islamic world are diverse and complicated. One of these zones of interaction is North Africa. The modernisation experience of this region, which separated from the Ottoman Empire in the early 19th century, was somehow transferred to the Ottoman Empire. Hamdan b. Osman Hodja, who had held important state positions in Algeria, came to Istanbul after the French occupation of Algeria and transferred the experience he had gained, particularly in Europe, to the Ottoman high bureaucracy. It can be seen that Hamdan Hodja actively participated in the first actions of modernisation efforts. In particular, he played an active role in the adoption and implementation of quarantine in the Ottoman Empire and was in close contact with the top bureaucracy. In this process, he was asked to write a treatise on the compatibility of quarantine with Islam, in which he analysed the issues of will, chance and fate in the context of quarantine. The way in which he dealt with these issues and the arguments he put forward during this examination were of a character that would later be used frequently in Ottoman religious modernisation. For this reason, Hodja Hamdan's approach to the relationship between religion and modernisation has a content that influenced and originated Ottoman religious modernisation. In particular, the religious justifications for taking precautions and preparing forces, whether anything can be taken from infidels, and issues such as resembling infidels come to the fore.

Anahtar Kelimeler

Ottoman religious modernisation, Hamdan Hodja, will, chance and fate, quarantine

Osmanli Dinî Modernleşmesinin Öncülerinden Hamdan Hoca ve İthâf’ı

Öz

Osmanlı, İslâm dünyası ile, her ne kadar mahiyeti farklı olsa da, eşzamanlı şekilde modernliği tecrübe etmiştir. Bu sebeple Osmanlı ile İslâm dünyasının geri kalanı arasındaki münasebetler, irtibatlar ve etkileşimler çeşitli ve çetrefillidir. Bu etkileşim bölgelerinden biri de Kuzey Afrika’dır. XIX. asrın başlarında Osmanlı’dan ayrılan bu bölgenin modernleşme tecrübesi de bir şekilde Osmanlı’ya intikal etmiştir. Cezayir’de önemli devlet görevlerinde bulunmuş bir isim olan Hamdan b. Osman Hoca, Cezayir’in Fransızlar tarafından işgalinden sonra İstanbul’a gelmiş ve özellikle Avrupa’da edindiği tecrübeleri Osmanlı üst bürokrasisine aktarmıştır. Hamdan Hoca’nın modernleşme çabalarının ilk icraatlarına da aktif olarak iştirak ettiği görülmektedir. Özellikle karantinanın Osmanlı’da benimsenmesi ve uygulanması sürecinde aktif rol almış ve üst bürokrasiyle yakın ilişki içinde olmuştur. Bu süreçte kendisinden karantina uygulamasının İslam’a uygun olduğunu ele alan bir risale yazması istenmiş ve o da kaleme aldığı bu risalede irade, kaza ve kader meselelerini karantina bağlamında incelemiştir. Bu inceleme esnasında meseleleri ele alış biçimi ve ileri sürdüğü argümanlar sonrasında Osmanlı dinî modernleşmesinde sıkça kullanılacak bir karakter arz etmektedir. Bu sebeple Hamdan Hoca’nın din-modernleşme ilişkilerine yaklaşımı Osmanlı dinî modernleşmesini etkileyen ve kaynaklık eden bir muhtevaya sahiptir. Özellikle tedbir almanın ve kuvvet hazırlamanın dinî gerekçeleri, kafirlerden bir şey alınıp alınamayacağı ve kafirlere benzeme gibi hususlar ön plana çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Dinî modernleşmesi, Hamdan Hoca, irade, kaza ve kader, karantina

Kaynakça

• Abdurrahman Sami Paşa. Rumûzü’l-Hikem. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1287.
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Ali Rıza Paşa. Mir’âtü'l-Cezâyir, mütercim Ali Şevki, y.y. : y.y., 1293.
• Baysun, Cavid. “Cezayir Meselesi ve Reşid Paşa’nın Paris Elçiliği”, III. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Tebliğler. 375-379. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1948.
• Dihkenizade Ubeydullah Kuşmânî. Nizam-ı Cedide dair bir risale Zebire-i Kuşmânî fi Ta’rif-i Nizâm-ı İlhâmî. haz. Ömer İşbilir, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Dilbaz, Mahmut. Askerî Modernleşmenin Dinî Müdafaası: Esʽad Efendi’nin Şerhli Es-Saʽyü’l-Mahmûd Tercümesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbnu’l-Annâbî ve es-Sa‘yu’l-Mahmûd fî nizâmi’l-cunûd adlı eseri” Dîvân: İlmî Araştırmalar. I/1, (1996/1), 165-174.
• Hamdan Hoca, el-Mir’at, thk. Muhammed el-Arabî ez-Zebîrî, Cezayir: ANEP, 2005.
• Hamdan Hoca. Tercüme-i ithâfü’l-üdebâ. İstanbul: Dârü't-tıbâati'l-âmire, 1254.
• Hamdan Hoca, Tercüme-i İmdâdü’l-Fettâh (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 598).
• Hoca Kerim Efendi. Tezkiretü’l-ekâlim. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı. Nadir Eserler. 910 AMA.), 2b.
• İbn Rüşd. Felsefe, Din ve Te’vil: Faslu’l-makal fî takrîr mâ beyne’ş-şeriʽa ve’l-hikme mine’l-ittisâl. neşir, tercüme ve inceleme Mahmut Kaya, İstanbul: Klasik, 2019.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. Hurmanın Aşılanması/Döllenmesi ile İlgili Rivayetin -Tetkik, Tahlil ve Tenkidi-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• İmamzâde Esad Efendi, Dürr-i Yektâ. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1294.
• Kara, İsmail. Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi: Metinler/Kişiler. İstanbul: Kitabevi, 3. Basım, 1997.
• Kurşun, Zekeriya. “Osmanlı Cezayiri'nin Son Müdâfii Hamdan b. Osman Hoca (1773-1842)” Tarihimizden Portreler: Osmanlı Kimliği (Prof. Dr. Cevdet Küçük Armağanı), ed. Z. Kurşun ve H. Çoruh. İstanbul: Ortadoğu ve Afrika Araştırmacıları Derneği, 2013.
• Levy, Avigdor. “Osmanlı Ulemâsı ve Sultan II. Mahmud’un Askerî Is-lahatı”, çev. Osman Bayraktar, Modern Çağda Ulemâ, ed. Ebubekir A. Bagader, İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Mustafa Sami Efendi. Avrupa Risâlesi. İstanbul: Takvimhâne-i Âmire, 1256.
• Özdinç, Rıdvan. “Allah'ın Kaderine Kaçmak: Veba ve Kolera Etrafında Tedbir Düşüncesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader], XII/1, (2014), 295-318.
• Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi, Üss-i Zafer: (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair), haz. Mehmet Arslan, İstanbul: Kitabevi, 2005.
• Ziya Paşa, Endülüs Tarihi. İstanbul: Tercümân-ı Ahvâl, 1280.