Arapçada Yerel Dil Olguları ve Takvîmu’l-Lisân Adlı Eser Işığında Hicri Altıncı Yüzyılda Irak Arapçasında Görülen Dil Varyantları

Yıl 2024, Sayı: 12, 345 - 380

Ahmet Mahmut Gözün

https://doi.org/10.56720/mevzu.1483095

Öz

Bir dilin belli bir varyantına ait yazılı kaynaklarının bulunması o varyantını diğer diller ve varyantlar karşısında prestijli hale getirir ve çoğu kez o dile eskicil görünümüyle geleceğe uzanma fırsatı vermiş olur. Yüzyıllar boyu dinamikliğini ve orijinalliğini korumayı başarmış dillerden biri de Arapçadır. Diller, çağın gereksinimleri karşısında kendi kendilerini yenileyen ve bu sayede varlıklarını sürdürmeye devam eden iletişim araçlarıdır. Dünya dillerine bakıldığında, ekseriyetle o dilleri konuşanların birkaç yüzyıl önce kullanılan kelimelerin birçoğunu anlayamadıkları görülmektedir. Halk arasında kullanılmıyor olmasına rağmen fasih Arapçanın, günümüzde on dört asır önceki tazeliğini ve canlılığını korumasındaki asıl etkenin hiç şüphesiz Kur’ân-ı Kerîm olduğu bir vakıadır. Tarih boyunca Arapça üzerine çalışmalar yürüten dil bilginleri Kur’ân-ı Kerim’in doğru okunuşunu ve telaffuzunu muhafaza edebilmek için dil çalışmalarına oldukça önem vermiş ve birçok eser kaleme almıştır. Arapçanın muhafaza edilmesi ve sonraki nesillere orijinalitesi korunarak aktarılabilmesi amacıyla telif edilen eserlerden biri de İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201)’nin Taḳvîmu’l-Lisân adlı eseridir. Bu çalışmada İslamî ilimlerin hemen her dalındaki çalışmalarıyla tanınan Hanbelî âlimi İbnü’l-Cevzî’nin Taḳvîmu’l-Lisân adlı eseri özelinde Arap dilinin hicrî altıncı yüzyılda Irak Arapçası üzerindeki yansımaları ele alınmıştır. İbnü’l-Cevzî, Ebû Mansûr el-Cevâlîkî (ö. 540/1145) gibi dönemin büyük dil âlimlerinden ilim tahsil etmesi ve telif ettiği onlarca eser olması nedeniyle alanın otoriter isimlerinden sayılmıştır. Taḳvîmu’l-Lisân dil hatalarını ve tashihlerini konu edinen ilk eser olmamasına rağmen düzenli oluşu ve akıcı üslubu sayesinde bu sahada telif edilen eserler arasında hak ettiği yeri almayı başarmıştır. Eser, adından da anlaşılacağı üzere halkın yapmış olduğu yanlışları düzeltme hedefiyle kaleme alınmıştır. Sanıldığı gibi yerel, yöresel ağızlar ve lehçeler anlamına gelen Arap dilinin Ammice kullanımı hususu sadece günümüze mahsus bir olgu değildir. Bilakis Arapçaya dair kaynaklar ve eserler dikkatlice tarandığında durumun böyle olmadığı görülecektir. Ancak asırlar öncesinde de bazı lehçeler fasih kabul edilirken diğer bir kısmı, içerdiği tahrifat nedeniyle yanlış olarak kabul edilmiştir. Bu araştırmada o günün Arapçası ile günümüz Arapçası karşılaş-tırmalı olarak ele alınmış, bu sayede yüzyıllar önce yapılan İbnü’l-Cevzî’ye göre dil hatası olarak addedilen dil varyatlarının aynı şekilde günümüzde de tazeliğini koruduğu ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra hicrî altıncı asırda Ammice kabul edilen bazı kelimelerin günümüz modern Arapçasında fasih kelimeler olarak kabul edildiği gözlemlenmiş, bazen de tam aksine o dönemde fasih sayılan kelimelerin günümüzde Ammice olarak değerlendirildiğine dikkat çekilmiştir. Ortaya çıkan bu hakikat dilin dinamik ve değişken olma özelliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Lehçeleri, Fasih Arapça, Ammice, Taḳvîmu’l-Lisân, İbnü’l-Cevzî, Arapçada Dil Varyantları

Local Language Phenomena in Arabic and Linguistic Variants Seen in Iraqi Arabic in the Sixth Hijri Century in the Light of the Work Named Taqvîmu'l-Lisân

Öz

The existence of written sources for a certain variant of a language makes that variant prestigious compared to other languages and variants, and often gives that language the opportunity to reach the future with its ancient appearance. One of the languages that has managed to preserve its dynamism and originality for centuries is Arabic. Languages are means of communication that renew themselves in response to the needs of the age and thus continue to exist. When we look at the world's languages, it is seen that mostly the speakers of those languages cannot understand many of the words used a few centuries ago. Although it is not used among the public, it is a fact that the main factor in preserving the freshness and vitality of the Arabic language today, as it was fourteen centuries ago, is undoubtedly the Holy Quran. Throughout history, linguists who have studied Arabic have given great importance to language studies and written many works in order to preserve the correct reading and pronunciation of the Holy Quran. One of the works that was copyrighted in order to preserve the Arabic language and transmit it to the next generations while preserving its originality is the work called Taqwimu'l-Lisan by Ibn al-Jawzy (d. 597/1201). In this study, the reflections of the Arabic language on Iraqi Arabic in the sixth century Hijri are discussed, specifically in the work Taqwimu'l-Lisan of the Hanbali scholar Ibn al-Jawzy, who is known for his works in almost every branch of Islamic sciences. He was considered one of the authoritative names in the field because he received knowledge from the great language scholars of the period such as Ibn al-Jawzy and Abu Mansour al-Jawaliqy (d. 540/1145) and because he had dozens of works he compiled. Although Taqwimu'l-Lisan is not the first work that deals with language errors and corrections, it has managed to take its deserved place among the works written in this field, thanks to its regularity and fluent style. As the name suggests, the work was written with the aim of correcting the mistakes made by the people. Contrary to popular belief, the use of Ammiyyah of the Arabic language, which means local dialects and dialects, is not a phenome-non specific to today. On the contrary, when the sources and works on Arabic are carefully scanned, it will be seen that this is not the case. However, centuries ago, while some dialects were considered fasih, others were considered incorrect due to the distortions they contained. In this research, the Arabic of that day and today's Arabic were discussed comparatively, and thus, it was tried to reveal that the language variations, which were considered as language mistakes according to Ibn al-Jawzy centuries ago, still remain fresh today. In addition, it has been observed that some words that were considered Ammiyyah in the sixth century A.H. are accepted as fluent words in today's modern Arabic, and sometimes, on the contrary, it has been pointed out that words that were considered fluent in that period are considered Ammiyyah today. It is thought that this emerging truth arises from the dynamic and variable feature of language.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Dialects, Fasih Arabic, Ammiyya, Taqvîmu, Ibnu, Language Variants in Arabic

Kaynakça

• Alevcî, Abdulhamîd el-. Müellefât İbn’ul-Cevzî. Bağdat: Dâru’l-Cumhûriyye li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1385/1965.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fi tarihi’l-Arab kable’l-İslam. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-sâkî, 4. Basım, 1422.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Bağdâdî, Abdulkadir b. Ömer el-. Hızânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi Lisâni’l-Arab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1418/1997.
• Buhari, el-Buhari Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail el-. Sahîhu’l-Buhari. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necat, ts.
• Çetin, Nihad M. “Arap - Yazı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebû İbrâhîm el-Fârâbî, Ebû İbrâhîm İsḥâḳ b. İbrâhîm b. el-Ḥuseyn el-Fârâbî. Muʿcemu Dîvâni’l-Edeb. thk. Aḥmed Muḫtâr ʿUmer. 4 Cilt. Kahire: y.y., 2003.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Saʿîd es-Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Ḥasan b. ʿAbdullâh b. el-Merzubân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Aḥmed Ḥasen Mehdelî - ʿAlî Seyyid ʿAlî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 2008.
• Ebû Sikkîn, İbrahim Muḥammed. Dirâsât lüġaviyye fî ummehâti kutubi’l-luğa, ts.
• Ebû ʿAlî el-Fârisî, Ebû ʿAlî el-Ḥasen b. Aḥmed b. ʿAbdulğaffâr. el-Mesâʾilu’l-Baṣriyyât. thk. Muḥammed eş-Şâṭır Aḥmed Muḥammed. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1405/1985.
• Ebû ʿUbeyd el-Herevî, Ebû ʿUbeyd Aḥmed b. Muḥammed. el-Ğarîbîn fî’l-Ḳurʿân ve’l-Ḥadîs̱. thk. Aḥmed Ferîd el- Mezîdî. 6 Cilt. b.y.: Mektebetu Nizâr Muṣṭafâ el-Bâz, 1419/1999.
• Ebû’l-Berakât el-ʾEnbârî, Ebû’l-Berakât ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed b. ʿUbeydillâh el-Enṣârî Kemâluddîn. el- İnṣâf fî Mesâîli’l-Ḫilâf beyne’n-Naḥviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1424/2003.
• Esterâbâdî, Muhammed b. el-Hasan er-Radî el-. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Nûr el-Hasan vd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395/1975.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Kitâbun fîhi Luğâtu’l-Ḳur’ân. thk. Câbir b. ʿAbdullâh es-Serîʿ. b.y.: y.y., 1435.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿânî’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. Mısır: y.y., ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-. el-Mustaṣfâ. thk. Muḥammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: y.y., 1413/1993.
• Hafacî, Ahmed b. Muhammed el-. Şerhu dürretü’l-ğavvâs fî evhâmi’l-havâs. thk. Abdulhafiz Ferağlî - Ali el- Karanî. Beyrut: Dâru’l-ciyl, 1417.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. el-Cumel fî’n-Naḥv. thk. Faḫru’d-Dîn Ḳabâve. b.y.: y.y., 1416/1995.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Ḥarîrî, Ebû Muḥammed el-Ḳâsım b. ʿAlî el-Baṣrî el-. Durretu’l-Ğavvâṣ fî Evhâmi’l-Ḫavâṣ. thk. ʿArafât Maṭracî. Beyrut: y.y., 1418/1998.
• Harîrî, Ebû Muhammed Kāsım b. Alî b. Muhammed el-. Dürretü’l-ğavvâs fî evhâmi’l-havâs. thk. Arafat Matarci. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekafiyye, 1418.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Suleymân Ḥamd b. Muḥammed b. İbrâhîm b. el-Ḫaṭṭâb el-Bustî el-. Ğarîbu’l-Ḥadîs̱. thk. ʿAbdulkerîm İbrâhîm el-ʿAzbâvî. 3 Cilt. Dımaşk: y.y., 1402/1982.
• Herevî, b. el-Ezherî Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbu’l-Luğa. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Hilâlî, Muhammed Takiyyuddîn el-. Tekvîmu’l-lisâneyn. Riyad: Mektebetu’l-meârif, ts.
• İbn Baṭṭâl, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. Ḫalef b. ʿAbdulmelik İbn Baṭṭâl. Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. 3 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. Sirru sinaati’l-i’rab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye, ts.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya el-Kazvînî er-Râzî. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğati’l-arabiyyeti ve mesâiliha ve süneni’l-Arabi fî kelâmiha. thk. Ahmed Hasan Besec. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Ḥazm, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed el-Endelusî. el-İḥkâm fî Usûli’l-Aḥkâm. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâḳi’l-Cedîde, ts.
• İbn Ḥazm, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed el-Endelusî. el-Muḥallâ bi’l-Âs̱âr. thk. ʿAbdulğaffâr Süleymân el- Bendârî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2002.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî. Şerhu Teshîli’l-Fevâid. thk. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedevî el-Mehtûn. 4 Cilt. Kahire: Hicr li’t-tıbâati ve’n-neşri ve’t-tevzî’, 1410/1990.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414/1993.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Ḫalîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a’zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Yaîş, Ebu’l-Bekâ Yaîş b. Ali b. Yaîş İbn Ebi’s-Serâyâ. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. thk. İmîl Bed’i Yakup. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnu Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. et-Temâm fî Tefsîri eşari Huzeyl. thk. Ahmed Nâcî el-Kaysî vd. Bağdat: Matbaatu’l-Anî, 1. Basım, 1381/1962.
• İbnu Hanbel, eş-Şeybani Ebu Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Musnedu’-l-İmam Ahmed b. Hanbel. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, ts.
• İbnu Manzur, Muhammed b. Mukrem b. Ali Ebu’l-Fadl Cemaluddin. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, ts.
• İbnu Raheveyh, Ebu Yakub İshak b.İbrahim b. Muhalled b. İbrahim. Musnedu İshak b. Raheveyh. Medine: Mektebetu’l-İman, ts.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. el-Eḍdâd. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. b.y.: y.y., 1407/1987.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. ez-Zâhir fî Meʿânî Kelimâti’n-Nâs. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412/1992.
• İbnu’l-Ḥâcib, İbnu’l-Ḥâcib el-Kurdî el-Mâlikî. el-Kâfiye fî ʿİlmi’n-Naḥv. thk. Ṣâliḥ ʿAbdulʿaẓîm eş-Şâʿir. b.y.: y.y., 2010.
• İbnu’l-Ḳaṭṭâʿ eṣ-Ṣıḳıllî, Ebû’l-Ḳâsım ʿAlî b. Caʿfer b. ʿAlî es-Saʿdî. Kitâbu’l-Efʿâl. 3 Cilt. b.y.: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Yaʿḳûb b. İsḥâḳ. Kitâbu’l-Elfâẓ. thk. Faḫruddîn Ḳabâve. b.y.: y.y., 1998.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Taḳvîmu’l-Lisân. thk. Abdulaziz Matar. Mısır: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1427/2006.
• İbrâhîm el-Ḥarbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. İsḥâḳ el-Bağdâdî. Ğarîbu’l-Ḥadîs̱. thk. Suleymân İbrahim Muḥammed el-Âyid. 3 Cilt. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, 1405.
• İnan, Göker. “Ebussuûd Efendi nin Galatât-ı Avâm’ına Şehrî Mustafa Şevket Tarafından Yazılan Şerh”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 635-653. https://doi.org/10.15247/Dev.2022.375
• Ḳâḍî ʿAbdulvehhâb, Ebû Muḥammed ʿAbdulvehhâb b. ʿAlî. el-İşrâf ʿalâ Nuketi Mesâʾili’l-Ḫilâf. thk. el-Ḥabîb b. Ṭâhir. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/1999.
• Ḳâḍî ʿİyâḍ, Ebû’l-Faḍl ʿIyâḍ b. Mûsâ el-Yaḥṣubî el-. Meşâriḳu’l-Envâr ʿAlâ Ṣıḥâḥi’l-Âs̱âr. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebetu’l- ʿAtîḳa ve Dâru’t-Turâs̱, ts.
• Karaca, Eyyup. “Arap Lehçeleri”. The Journal of Academic Social Science Studies 16/95 (2023), 181-200.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî el-. el-Ḥâvî’l-Kebîr fî Fıḳhi Meẕhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî ve huve Şerḥu Muḫtaṣari’l-Muznî. thk. eş-Şeyḫ ʿAlî Muḥammed Meʿûḍ - eş-Şeyḫ ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419-1999.
• Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Kâmil fî’l-Luğa ve’l-Edeb. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1417/1997.
• Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Muḳteḍab. thk. Muḥammed ʿAbdulḫâlıḳ ʿAḍîme. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Murâdî, Ebu Muhammed Bedruddin Hasen b. Kasım b. Abdillah b. Ali el-. Tevdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerhi Elfiyyeti İbni Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, ts.
• Mustafa vd., İbrahim. el-Mu‘cemu’l-Vaṣîṭ. Kahire: Mecma‘u’l-Luğati’l-‘Arabiyye, 3. Basım, 1405/1985.
• Mükellef, Saʿdî Cebbâr. Eġânî li’ṣ-Ṣafṣâf: Ḳaṣâid. Kahire: Müessesetü Şems li’n-neşri ve’l-iʿlâm, 1438/2017.
• Neşvân el-Ḥimyerî, Neşvân b. Saʿîd el-Yemenî. Şemsu’l-ʿUlûm ve Devâu Kelâmi’l-ʿArab min el-Kulûm. thk. Ḥuseyn b. ʿAbdullâh el-ʿUmerî v.dğr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Özbey, Lütfi. el-ʿAvtebî’nin Arap sesbilimi, sözcükbilimi ve gramerine katkıları - el-İbâne örneği. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Lisansüstü Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Râfiî, Mustafa Sadık b. Abdirrezzâk b. Said b. Ahmed b. Abdilkâdir er-. Târîhu âdâbi’l-Arab. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitabi’l-Arabî, 1431/2010.
• Râfiʿî, Muṣṭafa Ṣâdıḳ er-. Târîḫu ’adâbi’l-ʿArab. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• Ṣafedî, Ṣalâḥuddîn Ḫalîl b. Aybek b. ʿAbdullâh eṣ-. Taṣḥîḥu’t-Taṣḥîf ve Taḥrîru’t-Taḥrîf. Kahire: y.y., 1407/1987.
• Sarı, Mehmet Ali. “Kâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/142-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sarı, Mevlüt. el-Mevârid Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Bahar Yayınları, ts.
• S̱aʿleb, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Yaḥyâ eş-Şeybânî. el-Faṣîḥ. thk. ʿÂṭıf Medkûr. Kahire: y.y., ts.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdulmelik b. Muhammed b. İsmail es-. Fıkhu’l-luğa ve sirru’l-arabiyye. thk. Abdurrezzak el- Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• S̱eʿâlibî, Ebû Manṣûr ʿAbdülmelik b. Muḥammed b. İsmâîl es̱-. Fıḳhu’l-Luğa ve Sırru’l-ʿArabiyye. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. b.y.: y.y., 1422/2002.
• Sîrâfî, Ebu Muhammed Yusuf b. Ebî Sâid el-Hasan b. Abdillah b. el-Mirzebân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdelî - SeyyidAli Ali. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1429/2008.
• Ṣuḥârî, Ebû’l-Munẕir Seleme b. Muslim b. İbrâhîm es-. el-İbâne fî’l-Luġati’l-ʿArabiyye. thk. ʿAbdulkerîm Ḫalîfe vd. 4 Cilt. Mesḳaṭ: y.y., 1420/1999.
• Suyutî, Abdurrahman b. Ebibekr Celaleddin es-. el-Müzhir fi ulumi’l-luğa ve envaiha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî es-. el- İktirâh fî usûli’n-nahv. thk. Mahmûd Feccâl. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1409/1989.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. el-İḳtirâḥ fî Uṣûli’n-Naḥv ve Cedelih. thk. Maḥmûd Fucâl. Dı-maşk: y.y., 1409/1989.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. el-Muzhir fî ʿUlûmi’l-Luğa ve Envâʿihâ. thk. Fuâd ʿAlî Manṣûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî eş-. Musnedu’ş-Şafiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1400/1980.
• Şidyâk, Ahmed Fâris b. Yûsuf b. Mansûr. el-Câsûs ala’l-Kâmûs. İstanbul: Mat-baatü’l-cevâib, 1229.
• Şürrâb, Muhammed b. Muhammed Hasan. Şerhu’ş-şevâhidi’ş-şi’riyye fî ümmâti’l-kütübi’n-nahviyye. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2007.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî et-. el-Mucemu’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abbdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebu İbni Teymiyye, 2. Basım, 1415/1994.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî eṭ-. Câmiʿu’l-Beyân fî Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳur’ân. thk. ʾAḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Taberi, el-Amuli Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Kesir b. Ğalib et-. Camiu’l-Beyan fi tevili’l-Kur’an. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Tâî, Ebu Abdillah Muhammed b.Abdillah b. Malik et-. Şerhu’l-kafiyeti’ş-şafiye. Mekke: Ummu’l-Kura Üniversitesi, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. Mısır: Şeriketu mektebeti ve matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Avcı, Casim. “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/543- 549. İstanbul: TDV Yayınları, ts.
• Yemenî, el-Himyerî Neşvân b. Saîd el-. Şemsu’l-ulûm ve devâu kelâmi’l-Arabi mine’l-kulûm. Dımeşk: Dâru’l-fikr, ts.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak el-Huseynî Ebu’l-Feyz Murteza ez-. Tâcu’l-arus min cevâhiri’l- kâmus. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ ez-. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve İʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Amr b. Ahmed ez-. el-Mufassal fî san’ati’l-i’râb. thk. Ali b. Mülhim. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1413/1993.
• Zeynuddîn er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Ebî Bekr b. ʿAbdulḳâdir el-Ḥanefî. Muḫtâru’s-Ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyḫ Muḥammed. Beyrut; Sayda: ed-Dâru’n-Nemûẕeciyye, 1420/1999.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Muhammed b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris ez-. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi Li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1423/2002.
• ʿOmar, Ahmed Muḫtâr. Muʿcemu’l-luġati’l-ʿArabiyyeti’l-muʿaṣıra. 4 Cilt. Kahire: ʿÂlemu’l-Kutub, 1429/2008.
• ʿOmar, Ahmed Muḫtâr. Muʿcemu’ṣ-ṣavâbi’l-luġavî. 2 Cilt. Kahire: ʿÂlemu’l-Kutub, 1429/2008.