Osmanlı Devleti’nin Göç ve İskân Siyasetinin Uluslararası Boyutu (1850-1915)

Yıl 2024, Sayı: 12, 1101 - 1133, 15.09.2024

İbrahim Özhazar

https://doi.org/10.56720/mevzu.1509558

Öz

Göç ve iskânın yönetilmesi Osmanlı Devleti için her dönem yönetimin en önemli meselelerinden biri olmuştur. Osmanlı Devleti’nin göç ve iskân siyasetinde ülke içi siyaset etkili olduğu gibi uluslararası müdahaleler de et-kili olmuştur. Osmanlı Devleti’nin göç yönetiminde diğer devletlerin etkisi devletin son yıllarında etkisini arttırmıştır. Osmanlı topraklarına göç eden veya Osmanlı topraklarından göç ederek başka ülkelere yerleşen göçmenle-rin sayısının milyonları bulması bu durumun başlıca nedenlerindendir. Os-manlı tebaasının çok uluslu ve çok dinli/mezhepli yapısı, göçlerin önemli bir kısmının başka ülkeler tarafından işgal edilen veya Osmanlı’dan ayrılarak bağımsızlığını kazanmış ülkelerin topraklarından gerçekleşmesi, göç edenle-rin tabiiyetleri, yabancı misyonerlerin faaliyetleri gibi sebepler, devletin göç siyasetine uluslararası müdahalelerin zeminini oluşturmuştur. Osmanlı Dev-leti, göç ve iskân siyasetini oluştururken ve uygularken sadece kendi iç di-namiklerini değil, uluslararası dengeleri de dikkate almak durumunda kal-mıştır. Bu durum Osmanlı’nın kimi zaman kendi güvenlik ve iktisadî çıkar-larından taviz vermesine, öncelikli göç ve iskân siyasetine alternatifler oluş-turmaya itmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’nin göç ve iskân siyasetine yapılan müdahaleler, bunların hangi metotlarla yapıldığı, devletin göçmen-leri yönlendirirken diğer devletlerle nasıl bir diplomasi yürüttüğü gibi soru-lara cevap bulmak için başta İngiltere ve Rusya gibi devletlerle nasıl bir dip-lomasi yürüttüğü çeşitli örnekler üzerinden ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amaç doğrultusunda yapılan müdahaleler amaç-sonuç ilişkisi içerisinde incelenmiş, müdahaleleri gerçekleştiren kişi ve kurumlar örnek vakalar üze-rinden ortaya konulmaya çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin göç siyasetinin oluşmasında uluslararası müdahalelerin ne kadar büyük bir etkisi ortaya konulmuş, müdahalelerin sadece dışarından değil çeşitli kurum ve kişilerle içeriden de yapılabildiği tespit edilmiştir. Zaman zaman uluslararası denge-leri korumak adına Osmanlı kendi çıkarlarından ve göçmenlerin isteklerin-den tavizler vermek zorunda kalmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Göç, İskân, Uluslararası İlişkiler, Yakınçağ Tarihi

The International Aspect of the Ottoman State's Migration and Settlement Policy (1850-1915)

Öz

The management of migration and settlement has always been one of the most important issues of governance for the Ottoman Empire. Domestic politics as well as international interventions were effective in the migration and settlement policy of the Ottoman Empire. The influence of other states in the migration management of the Ottoman Empire increased in the last years of the state. One of the main reasons for this situation is that the number of immigrants who migrated to Ottoman lands or migrated from Ottoman lands and settled in other countries reached millions. Reasons such as the multinational and multi-religious/sectarian structure of the Ottoman subjects, the fact that a significant portion of the migrations took place from the territories occupied by other countries or from countries that gained in-dependence from the Ottoman Empire, the nationalities of the migrants, and the activities of foreign missionaries formed the basis for international interventions in the migration policy of the Ottoman Empire. The Ottoman Empire had to take into account not only its own internal dynamics but also international balances while formulating and implementing its migration and settlement policy. This situation led the Ottoman Empire to compromise its own security and economic interests and to create alternatives to its prio-ritized migration and settlement policy. In this context, in order to find answers to questions such as the interventions made in the migration and settlement policy of the Ottoman Empire, the methods of these interventi-ons, and how the Ottoman Empire conducted diplomacy with states such as Britain and Russia while directing immigrants, it was tried to be revealed through various examples. The interventions made in line with this purpose were examined in the relationship between purpose and result, and the pe-ople and institutions that carried out the interventions were tried to be re-vealed through sample cases. The impact of international interventions on the Ottoman State's migration policy has been revealed, and it has been de-termined that interventions could be made not only from outside but also from within through various institutions and individuals. From time to time, the Ottoman Empire had to compromise its own interests and the wishes of the migrants in order to maintain the international balance.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Migration, Settlement, International Relations, Modern Age His-tory

Kaynakça

• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Muhasebe Kalemi [DH.EUM.MTK.], No. 47, Gömlek No. 24, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Kalemi Mahsus [DH.KMS.], No. 1, Gömlek No. 35, s. 85, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi [DH.MUİ.], No. 68, Gömlek No. 35, s. 4, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi [DH.MUİ.], No. 68, Gömlek No. 35, s. 1, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR.], No. 54, Gömlek No. 55, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR.], No. 54, Gömlek No. 221, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR.], No. 55, Gömlek No. 20. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, İrade Hariciye [İ.HR.], No. 173, Gömlek No. 9438, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, İrade Hariciye [İ.HR.] No. 149, Gömlek No. 7832, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti Siyasi [HR.SYS.], No. 2043, Göm-lek No. 3, s. 1, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti Siyasi [HR.SYS.], No. 2043, Göm-lek No. 3, s. 12, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti Siyasi [HR.SYS.], No. 2043, Göm-lek No. 3, s. 1, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler [MAD.d.], No. 23109, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükelâ Mazbataları [MV.], No. 111, Gömlek No. 71, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükelâ Mazbataları [MV.], No. 126, Gömlek No. 51, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Yıldız Müteferrik [Y.PRK.M.], No. 1, Gömlek No. 17, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Yıldız Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi [Y.PRK.MYD.], No. 11, Gömlek No. 98, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA., Osmanlı Arşivi, Yıldız Zabtiye Nezareti Maruzatı [Y.PRK.ZB.], No. 1, Gömlek No. 5, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Akter, Ahmet. “Armenian Migration To The United States Of America In The Last Quarter Of The Nineteenth Century”. Atatürk Yolu Dergisi 65 (20 Kasım 2019), 31-55.
• Altıntaş, Ahmet (ed.). Osmanlı belgelerinde Ermeniler: 1915 - 1920. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1995.
• Asan, Hakan. “Devlet, Aşiret ve Eşkıya Bağlamında Osmanlı Muhacir İskân Siyaseti”. Göç Araştırmaları Dergisi 2/3 (01 Ocak 2016), 34-61.
• Bayraktar, Hilmi. “Kırım ve Kafkasya’dan Adana Vilayeti’ne Yapılan Göç ve İskânlar (1869–1907)”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 22 (2007), 405-434.
• Bayraktar, Hilmi. “XIX. Yüzyılda Ermenilerin Osmanlı Devleti’ni Terkinde Yerli ve Yabancı Basının Etkisi Üzerine Düşünceler”. 19.-20. Yüzyıllarda Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu: Kaynaşma-Kırgınlık-Ayrılık-Yeni Ara-yışlar. İstanbul, 2015.
• Bolat, Kasım. Turkish Migrations from the Balkans to Istanbul 1877-1980. İs-tanbul: Fatih Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Daniyal, Kidirniyazov. “19. Yüzyılın 50’li Yılların Sonunda - 60’lı Yılların Başında Kuzey Kafkasya ve Kırım’da Yaşayan Nogayların Türkiye’ye Yer Değiştirmesi”. XVIII. Türk Tarihi Kongresi - Kongreye Sunulan Bildiri-ler - Göç ve İskân, İktisat Tarihi, Vakıflar Tarihi. ed. Semiha Nurdan - Muhammed Özler. 5/83-94. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2022.
• Dündar, Fuat. “Challenges of Examining the Ottoman/Turkish Immigration Policies”. ZMO Publications 28 (2021).
• Dündar, Fuat. Hicret: Din ü Devlet Osmanlı Göç Politikası 1856 - 1908. İleti-şim Yayınları, 2021.
• Gurulkan, Kemal. “Jeopolitik Değişimin Kafkaslara Tesiri ve Osmanlı Coğ-rafyası’na Yönelik Kafkas Göçleri”. Uluslararası 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın 140. Yılında Kafkas Göçleri ve Etkileri Sempozyumu - Bildiriler Kitabı. ed. Fahameddin Başar - Murat Kasap. 65-76. İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları, 2019.
• Günay, Nejla. “Osmanlı’nın Son Döneminde Ahıska Türklerinin Anado-lu’ya Göç ve İskânı”. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 0/61 (2012), 121-142.
• Halaçoğlu, Ahmet. Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri. Türk Ta-rih Kurumu, 4. Basım, 2022.
• İnce Erdoğan, Dilşen. “American Board of Commissioners for Foreign Mis-sion (ABCFM) Near East Relief’e Amerikan Misyonerlerinin Anado-lu’daki Faaliyetleri”. Belgi Dergisi 2/14 (01 Temmuz 2017), 552-565.
• İnce Erdoğan, Di̇lşen. “XIX Yüzyılda Ermeni İsyanlarının Çıkmasında Rol Oynayan Görülmeyen Tehlike Misyonerlik”. Türk Yurdu(Mayıs 2006) 26/225 (2006). https://avesis.deu.edu.tr/yayin/c5137bbb-ca49-4032- a7ba-a4d258f09c05/xix-yuzyilda-ermeni-isyanlarinin-cikmasinda-rol-oynayan-gorulmeyen-tehlike- misyonerlik
• İpek, Nedim. “Osmanlı Coğrafyasında Göç ve Sebepleri”. Osmanlı’da İskân ve Göç. ed. Nedim İpek - Mehmet Taşdemir. 74-94. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2019.
• Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi 1 / 18. ve 19. Yüzyıllar. çev. İhsan Durdu vd. Küre Yayınları, 2009.
• Kale, Başak. “Transforming an Empire: The Ottoman Empire’s Immigration and Settlement Policies in the Nineteenth and Early Twentieth Centu-ries”. Middle Eastern Studies 50/2 (04 Mart 2014), 252-271. https://doi.org/10.1080/00263206.2013.870894
• Kale, Başak. “Zorunlu Göçün 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Üzerin-deki Etkileri”. Türkiye’nin Göç Tarihi - 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türki-ye’ye Göçler. ed. Ayhan Kaya - M. Murat Erdoğan. 135-169. İstanbul: İs-tanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu. çev. Bahar Tırnakcı. Timaş Yayınları, 2010.
• Kazzaz, Gizem. A Glimpse Into The World of Muhajirs: Circassians in Ottoman Syria (1864-1910). İstanbul: Sabancı Üniversitesi, 2021.
• Meyer, James H. “Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Rus-sian Muslims in the Ottoman Empire, 1860-1914”. International Journal of Middle East Studies 39/1 (2007), 15-32.
• Önder, Selahattin. Balkan Devletleriyle Türkiye Arasındaki Nüfus Mübadeleleri (1912-1930). Ankara: Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1990.
• Sağlam, Nevzat. “Arşiv Belgelerine Göre Canik’te Çerkes Muhacirler ve İskânları”. Geçmişten Günümüze Göç - II. ed. Osman Köse. 1357-1375. Samsung, 2017.
• Serbestoğlu, İbrahim. Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yayınlanmış Doktora Tezi, 2010.
• Şahin, Naci. “XIX. Yüzyıl Sonrasında Anadolu’ya Yapılan Göç Hareketleri ve Anadolu Coğrafyasındaki Sosyo- Kültürel Etkileri”. Sosyal Bilimler Dergisi 8/1 (2006), 63-82.
• Şeker, Nesim. “Forced Population Movements in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic: An Attempt at Reassessment through De-mographic Engineering”. European Journal of Turkish Studies 16 (30 Ha-ziran 2013). https://doi.org/10.4000/ejts.4396
• Şıvgın, Hale - Günaydın, Meryem. “Amerika’dan Osmanlı Devleti’ne Erme-nilerin Geri Dönüşleri, 1908-1914 Tâbiiyet, Emlâk ve Arazi Meselesi”. Gazi Akademik Bakış 8/16 (09 Eylül 2015), 1-40. https://doi.org/10.19060/gav.07458
• Tuncer, Fatih - Zengin, Metin. “Unutulan Göçmenler El Turcolar: Osmanlı Dönemi Suriye Bölgesinden Latin Amerika’ya Yapılan Göçler ve Etkile-ri”. Journal of International Social Research 13/70 (30 Nisan 2020), 304- 314. https://doi.org/10.17719/jisr.2020.4093
• Ulukaya, Gülşen. “1869 Osmanlı Tabiiyet Kanunu ve Büyük Devletlerin Bu Kanuna Bakışı”. Anlambilim MTÜ Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 2/2 (31 Aralık 2022), 136-150.