Nizâmî Hamse Nüshalarında Aşk Sahneleri: Hüsrev ile Şirin’in Gerdek Gecesi Resimleri/Tasvirleri

Yıl 2024, Sayı: 12, 1173 - 1203, 15.09.2024

Derya Aydın

https://doi.org/10.56720/mevzu.1524068

Öz

Nizâmî-i Gencevi tarafından 1174/1176-1201 yılları arasında yazılan Hamse adlı eseri, içerdiği hikayelerinin büyük çoğunluğun aşk üzerine olma-sı sebebiyle daha çok “romantik hikayeleri” temsil etmekte ve Maḫzenü’l-esrâr, Ḫüsrev vü Şîrîn, Leylâ vü Mecnûn, Heft Peyker, İskendernâme adlı beş mesneviden oluşmaktadır. Romantik hikayelerin iki önemli temsilcisi olan Hüsrev ü Şirin ve Leyla ile Mecnun, İslam resim sanatı içerisinde oldukça meşhur ve sıklıkla resimlenen aşk hikayeleri olarak günümüze kadar gelmiş-lerdir. Nizâmî Hamse’sinin ikinci mesnevisi olan Hüsrev ü Şirin zor bir aşkı temsil etmektedir ve hikâyeye ait bazı bölümleri el yazma nüshalar içerisin-de resmedilmiştir. Bunlar arasında Hüsrev ile Şirin’i aynı yatakta gösteren “gerdek sahnesinin” yer alması oldukça ilgi çekici bir durumdadır. Böylece, aşk hikayeleri içerisinde müstehcen sayılabilecek bir hikâyenin olması ve hikâyenin sahne içerisinde canlandırılması konunun incelenmesinin esas nedenini oluşturmuştur. Diğer taraftan, İslam resim sanatında, bu türden sahnelerin yer alması araştırmanın odak noktalarından olmuştur. Konu kapsamında araştırma için, farklı koleksiyonlara ait çok sayıda resimli Nizâmî Hamse nüshasının varlığı bilinmektedir. Bunlar arasında, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde yer alan çok sayıda resimli Nizâmî Hamsesi inceleme için yol gösterici niteliğe sahiptir. Diğer taraftan, koleksiyona ait altmıştan fazla resimli nüshanın mevcut olması sahnelerin incelenebilmesi için sınırlandırılmasını gerektirmiştir. Bu nedenle, koleksiyona ait, 1440-1500 yılları arasına tarihlendirilen nüshalardaki sahneler araştırma kapsamına alınmıştır. Böylece bu çalışma içerisinde, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüpha-nesi’ndeki 1440-1500 yılları arasına tarihlendirilen Hamse nüshalarındaki Hüsrev ve Şirin’in gerdeğini canlandıran sahneler ele alınacak ve resim-metin ilişkisi kapsamında sahnelerin kompozisyonunu oluşturan etkenler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hüsrev ü Şirin, Gerdek, Aşk, Mesnevi, Resim

Love Scenes in Copies of Nizâmî's Khamseh: Paintings/Illustration of the Wedding Night of Khosrow and Shirin

Öz

Nizâmî Ganjavi's Khamseh, written between 1174/1176 and 1201, rep-resents the “romantic stories” as the majority of the stories included are about love and consists of five mathnawis named, Makhzan al-asrār, Khosrow and Shirin, Leyli o-Mejnūn, Haft Peykar and Eskandar-nāmeh. Two important representatives of the romantic stories, Khosrow and Shirin and Leyla and Mecnûn, have survived to the day as reputed and frequently il-lustrated love stories in Islamic painting art. Khosrow and Shirin, the sec-ond mathnawi of Nizami's Khamseh, represents a tough love and some parts of the story are illustrated in manuscripts. Among these, the “wedding night scene” showing Khosrow and Shirin in the same bed is quite interest-ing. Thus, the fact that there is a story that can be considered obscene among love stories and that the story is portrayed on scene has become the basic reason for the analysis of the subject. On the other hand, the small number of such scenes in Islamic painting art has been the focal point of the study. It is known there are many illustrated Nizami’s Khamseh copies be-longing to different collections for the study within the scope of the subject. Among these, many illustrated Nizâmî Khamsehs in the Topkapı Palace Museum Library have been a guide for the study. On the other hand, the existence of more than sixty illustrated copies of the collection required a limitation of the scenes to be analysed. For this reason, the scenes in the cop-ies of the collection dated between 1440-1500 have been included in the scope of the study.

Anahtar Kelimeler

Khosrow and Shirin, Wedding Night, Love, Mathnawi, Painting

Kaynakça

• Albayrak, Nurettin. "Ferhad ve Şirin". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ferhad-ve-sirin.
• Alpay-Tekin, Gönül. Alî Şîr Nevâyi: Ferhâd ü Şîrîn. Ankara: Türk Dil Kuru-mu Yayınları, 1994.
• Arpacıoğlu, Hilal-Aksay Esra. “Hüsrev ve Şirin Minyatürlerinde Şirin'e Hüsrev'in Resminin Gösterilme Sahneleri Üzerine Bir Değerlendirme” 160. Turan: Stratejik Arastirmalar Merkezi, 2024, 16/62: 142-160.
• Arslan-Dinçer, Sedanur. “Arzulayan Özneyi Arzulanan Nesnesine Götüren “Aşk”: Cemâlî’nin Hümâ vü Hümâyûn Mesnevîsinde Aşk Metafo-ru”. Türk Dili ve Kültürü Araştırmaları, 2022, 116-130.
• Artun, Erman. Türk halkbilimi. Karahan Kitabevi, 2011.
• Atılgan, Sevay. 15. yüzyıl Karakoyunlu Türkmen Minyatürleri (2 cilt). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Atılgan Oktay, Sevay. “XV. Yüzyılda İran ve Çevresinde Gelişen Minyatür Üslupları ve Sorunları Üzerine Bir Etüt”. ICANAS, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 2007, 38: 347-364.
• Çağman, Filiz. Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine 762 no.lu Nizami Hamsesi'nin Minyatürleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1971.
• Çağman, Filiz -Tanındı, Zeren. Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası. 1979.
• Çağman, Filiz. “Sultan Sencer ve Yaşlı Kadın Minyatürlerinin İkonografisi”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, 1993, 87-116.
• Çağman, Filiz -Tanındı, Zeren. “Selections From Jalayirid Books in The Libraries of Istanbul”, Muqarnas, Vol. 28, 2011, 221-264. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/23350289.
• Erkan, Mustafa. "Hüsrev ve Şîrîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/husrev-ve-sirin.
• Firdevsi, Ebul Kasım. Şahnâme. (Çev. N. Lugal). İstanbul: Kabalcı Yayınla-rı, 2009.
• Firdevsi, Ebul Kasım. Şahnâme. (Çev. N. Yıldırım). İstanbul: Kabalcı Yayın-ları, 2016.
• Gökcan, Melike. Ziyai Yusuf (Yusuf Can) Yusuf ile Züleyha Mesnevisi. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2015.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. "Hüsrev ü Şîrîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-siklopedisi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/husrev-u-sirin--kutb.
• Horata, Osman. “Hâcû-yı Kirmânî ve Cemâlî'nin Hümâ vü Hümâyûn Mesnevilerinin Karşılaştırılması”, Journal of Tur-kish Studies, Türklük Bil-gisi Araştırmaları, 24, 2000, 121-135.
• Horata, Osman. Cemâlî Hümâ vü Hümâyûn İnceleme- Tenkitli Metin- Tıpkı Basım (Ed. C. Kafadar ve G. Aplay Tekin), Harvard Üniversitesi, Ya-kındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2016.
• İnal, Güner. Türk Minyatür Sanatı: Başlangıcından Osmanlılara Kadar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını Sayı: 63, 1995.
• Kanar, Mehmet. "Nizâmî-i Gencevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Erişim: 28.Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nizami-i-gencevi.
• Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça yazmalar Kataloğu. İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul: Küçük Aydın Mat-baası, 1961.
• Kramers, Johannes Hendrik. “Sultan”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklo-pedisi. 11/24-28, İstanbul: MEB Yayınevi, 1979.
• Koncu, Hanife. "Yûsuf ve Züleyhâ". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yusuf-ve-zuleyha#1.
• Köksal, Hasan. “Türk İnanç ve Geleneklerinde Zifaf", Türk Dünyası İnceleme-leri Dergisi, 2/2 , 1997, 211-222.
• Köse, Nerin. “Türk Düğünlerinde Gerdek Sonrası Duvak Geleneği”, Milli Folklor, 8/60 , 2003, 92-109.
• Kurtuluş, Rıza. "Yûsuf ve Züleyhâ". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yusuf-ve-zuleyha#2-fars-edebiyati.
• LBL, Londra British Library, “British Library Images”. Erişim: 25.07.2024. https://imagesonline.bl.uk/asset/11537
• Nizami, Gencevi. Şark İslam Klasikleri, Hüsrev ve Şîrîn, (Çev: S. Sevsevil), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Osman Gazi Özgüdenli, "Sultan", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 26. Ağustos 2024. Https:// İslamansiklopedisi.Org.Tr/Sultan.
• Örnek, Sedat Veyis. Türk Halkbilimi, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları. 2000.
• Özgüdenli, Osman Gazi "Sultan", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 24 Ağustos 2024 https://islamansiklopedisi.org.tr/sultan.
• Özkan, Mustafa. "Hüsrev ü Şîrîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/husrev-u-sirin--seyhi.
• Özşahin, Murat. “Gerdek Sözü Üzerine”. Dil Araştırmaları, 12(22), 2018, 169-173.
• Robinson, Basil William. A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in The Bodleian Library. Oxford: Clarendon Press. 1958.
• Robinson, Basil William Persian Miniature Painting from Collections in The Bri-tish Isles. London: Her Majesty’s Stationery Office. 1967.
• Robinson, Basil William. “The Turkmen School to 1503”. The Book in The Central Asia 14th-16th Centuries. ed. Basil Gray, 215-248. The United States of America: Shambhala Publication, 1979.
• Robinson, Basil William. Fifteenth-Centruy Persian Painting: Problems and Is-sue. New York University Press. 1991.
• Soysal Eren, Esin- Vahid, E. Esedullah. “Türkiye – İran Azerbaycan Bölge-sinde Evlenme ve Düğün Ritüelleri”, Folklor Akademi Dergisi, Cilt:6, Sa-yı:1, 2023, 95 – 104. https://doi.org/10.55666/folklor.1241818.
• Stchoukine, Ivan. Les Peintures des Manuscrits de la ‘Khamse’de Nizâmîau Topkapı Sarayı Müzesi d’Istanbul, Paris: Librairie Orientaliste Paul Ge-uthner. 1977.
• Tarlan, Ali Nihat. Câmî, Nureddin Abdurrahman İbni Ahmed-i, The Fıfth Throne: Yûsuf ve Züleyhâ,(Haz. Günay Kut), (Edt. Ş. Tekin ve G. Alpay Tekin), Published at The Department Eastern Languages and Civilization Harvard University, 2003.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Erişim: 02.07.2024. https://sozluk.gov.tr/?ara=zifaf
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Erişim: 17.06.2024. https://sozluk.gov.tr/?ara=gerdek%20
• Tezcan Kaya, Gülsen. “Babasının Mecnûn’u Kâbe’ye Götürmesi: Nizamî Hamsesi’nden Bir Hikâyenin Tasvirlerinin İkonografik İncelemesi”, Journal of Social Sciences, 2021, 31, 17-40. http://dx.doi.org/10.29228/tbd.2007.54745
• Timurtaş, Faruk. “İran Edebiyatında Husrev ü Şirin ve Ferhad ü Şirin Ya-zan Şairler”. Şarkiyat Mecmuası, 4, (Yayım Tarihi: Aralık 2011), 1961, 73- 86.
• Timurtaş, Faruk. “Türk Edebiyatında Hüsrev ü Şirin ve Ferhat ü Şirin Hika-yesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 9, 1959, (Yayım tarihi Temmuz 2012), 65-88.
• Togan, Zeki Velidi. On The Miniatures in İstanbul Libraries, İstanbul Üniversi-tesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1034, 1963.
• Tokmak, A. Naci. "Hâcû-yi Kirmânî", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Erişim: 27 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hacu-yi-kirmani.
• Uluç, Lale. Türkmen Valiler Şirazlı Ustalar Osmanlı Okurlar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2006.
• UML, The University of Manchester Library, “Medieval Collection”. Erişim. 21.07.2024. https://luna.manchester.ac.uk/luna/servlet/s/kknhxf
• UUL, Uppsala University Library. “Khamsah”. Erişim: 21.07.2024. https://www.alvin- portal.org/alvin/imageViewer.jsf?dsId=ATTACHMENT-0218&pid=alvin-record:155326
• Zor, Züleyha. “Nizâmî Gencevi’nin Hamsesinin Minyatür Sanatına Yansımaları”, Uluslararası İletişim ve Sanat Dergisi, 2/4, 2021, 68-85. http://dx.doi.org/10.29228/iletisimvesanat.54720
• Wright, Elaine, The Look of The Book: Manuscript Production in Shiraz, 1303-1452. USA: University of Washington Press. 2012.