Molla Hüsrev’e Göre Geniş Zamanlı (Müvessa’) Vacipler

Yıl 2025, Sayı: 13, 859 - 896

Hadi Sofuoğlu

https://doi.org/10.56720/mevzu.1608802

Öz

Bu makale, İslam hukuk usulünde müvessa‘ (geniş zamanlı) vacipler konusunu Osmanlı dönemi fıkıh usulcülerinden Molla Hüsrev’in “Mirḳātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl” ve şerhi “Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl” adlı eserleri çerçevesinde nitel araştırma yöntemi ile derinlemesine metin analizi yapmak suretiyle incelemektedir. Müvessa‘ vacipler, fıkıh usulünde Şâri ta-rafından belli bir vakitle ilişkilendirilmiş vacipleri konu edinen “muvakkat vacipler” başlığı altında ele alınır. Belirlenen zaman dilimi içinde hem emre-dilen vacibin hem de benzer diğer yükümlülüklerin yapılabilmesi mümkün-dür. Bu bakımda usulcüler, mükellefin ne zaman eda ile yükümlü sayıldığı, başka bir değişle vaktin hangi anının edaya sebep veya edanın geçerliliği için şart olduğu konularını tartışmışlardır. Molla Hüsrev de eserlerinde ko-nuyu en kapsamlı bir şekilde ele alan ve tartışan müelliflerden biridir. O eserlerinde genellikle Hanefî mezhebinin yaklaşımını yansıtmakla beraber zaman zaman kendine özgü açıklamalarla mezhep içindeki farklı duruşunu da ortaya koymuştur. Ayrıca, Şâfiî mezhebi gibi diğer mezheplere mensup usulcülerin görüşlerini yer yer eleştirerek konuyu mukayeseli bir perspektifte değerlendirmektedir. Bu bağlamda önemli gördüğümüz müvessa‘ vacipler meselesi güncel literatürde detaylı bir şekilde incelenmediği tespit edildiğin-den makalenin konusu haline gelmiştir. Konunun Molla Hüsrev perspekti-fiyle ele alınmasının nedeni de onun diğer usulcülere göre konuyu en kap-samlı bir şekilde ele alması, mukayeseli bir şekilde incelemesi, diğer görüşlere değinmesi ve eleştirmesi, muhtemel veya vaki sorulara kendi görüşlerine göre cevap vermesidir. Bu bakımdan çalışma aynı zamanda Molla Hüs-rev’in özgün görüşlerinin usul ilmi içindeki yerini tespit etmeyi de amaçla-maktadır. Molla Hüsrev, vakitle kayıtlı vacipleri dar, geniş ve meşkuk vakit-li vacipler olarak ele alırken vakti zarf, şart ve sebep olarak sınıflandırmak-tadır. Bunu yaparken söz konusu ayrımın vakitle kayıtlı vaciplerde yüküm-lülüğün ortaya çıkması, zamanında edası ve ertelenmesi üzerindeki etkileri-ni mezhep içi ve mezhepler arası tartışmalara yer vererek detaylandırmakta ve kendi görüşlerini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, makale sadece Ha-nefî mezhebi içindeki doktriner çeşitlilikleri ve farklılıkları ortaya çıkarmakla kalmamakta; aynı zamanda, Molla Hüsrev’in kendi dönemindeki ve önceki dönemlerdeki fıkıh usulü yazımına yaptığı katkıları analiz ederek, onun mezhep içi ve mezhepler arası tartışmalar içerisindeki yerini de konumlan-dırmaya çalışmaktadır. Son olarak, Molla Hüsrev’in eserleriyle doğrudan bir etkileşime giren bu makale, İslam hukukunda vakit kavramının teorik temel-lerine dair literatüre mütevazı bir katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usulü, Müvessa‘ Vacipler, Vakit, Molla Hüsrev

Broad Time Obligations (al-Wâjib al-Muwassa’) According to Mullā Khusraw

Öz

This article examines the concept of “al-wājib al-muwassa‘” (temporally extended obligations) in Islamic legal theory (uṣûl al-fiqh) through an in-depth textual analysis of Mullā Khusraw’s works, “Mirḳāt a’l-vuṣûl ilâ ʿilm a’l-uṣûl” and its commentary, “Mirʾât a’l-uṣûl fî şarḥ Mirḳāt al-vüṣûl”, em-ploying a qualitative research methodology. al-wājib al-muwassa‘, within the framework of legal theory, are classified under the category of “al-wājib al-muwaqqat” (time-bound obligations), which pertain to obligations associated with a specific timeframe by the Lawgiver (Sharīʿ). Within the stipulated timeframe, it is possible to fulfill both the prescribed obligation and other comparable duties. Consequently, legal theorists have deliberated on the precise moment when an individual becomes obligated to perform the act, as well as the temporal conditions that render its fulfillment valid or manda-tory. Mullā Khusraw is one of the most prominent scholars to have compre-hensively addressed and debated this issue in his works. While he predomi-nantly reflects the Hanafi school’s methodology, he occasionally adopts dis-tinctive positions, offering unique insights that diverge from mainstream interpretations within the school. Furthermore, he critiques the perspectives of legal theorists from other schools, such as the Shafi‘i, thereby approaching the issue through a comparative lens. The selection of al-wājib al-muwassa‘ as the subject of this study stems from the observation that this topic remains insufficiently explored in contemporary academic literature. Mullā Khusraw’s treatment of the subject is particularly noteworthy for his com-prehensive analysis, his comparative examination of other perspectives, his critique of alternative views, and his responses to hypothetical and practical inquiries based on his unique methodology. Accordingly, this study also seeks to identify the position of Molla Husrev’s original contributions within the broader discipline of Islamic legal theory. Mullā Khusraw categorizes time-bound obligations into narrow, extended, and ambiguous temporal frameworks, and further classifies time as a container (zarf), a condition (sharṭ), or a cause (sabab). In doing so, he elaborates on how these distinc-tions influence the emergence of obligations, their timely fulfillment, and potential deferral, contextualizing his analysis within intra- and inter-madhhab discussions while articulating his own perspectives. This article not only highlights the doctrinal diversity and variations within the Hanafi school but also endeavors to position Mullā Khusraw’s contributions within broader juristic debates, analyzing his influence on the development of legal theory in his era and preceding periods. Finally, engaging directly with Mullā Khusraw’s works, this study aims to make a modest contribution to the academic discourse on the theoretical foundations of the concept of time in Islamic legal thought.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Usûl al-Fiqh, al-Wâjib al-Muwassa’, Time, Mullā Khusraw

Etik Beyan

I hereby declare that I have adhered to scientific and ethical principles during the preparation of my study, that I have cited all the sources I have utilized in the bibliography, that my study has not received any financial support, and that there are no conflicts of interest.

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buḫârî, Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-ʾesrâr an-usul-i Fahri’l-İslam el-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şirketü’s-sahafeti’l-İslâmiyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Buhârî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Büyük Haydar Efendi. Usul-i Fıkıh Dersleri. ed. M. Çevik - K. Meral. Meral Yayınları, 1966.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Füsûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. ʿOmer b. ʿÎsâ. Taḳvîmu’l-Edille fî’l-Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Ḥalîl Muḥyîddîn el-Meyyis. b.y.: y.y., 1421/2001.
• Ebû’l-Huseyn el-Basrî, Muhammed b. ʿAlî et-Tayyib el-Basrî el-Muʿtezilî. el-Muʿtemed fî Usûli’l-Fıkh. thk. Halîl el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî. Fusûlu’l-Bedâiʿ fî Usûli’ş-Şerâʾiʿ. thk. Muhammed Huseyn Muhammed Hasen İsmaîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Hallâf, Abdülvehhab. İlmü usuli’l-Fıkh ve hulâsatu târîhi’t-teşrî’. Kahire: Mat-baatü’l-Medenî, 1431.
• İbn Emîri’l-Hâc, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-Tahbîr alâ Tahrîri’l-Kemâl b. Humâm. 3 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübrâ el-Emiriyye, 1403/1983.
• İbn Melek. Şerhu Menâri’l-envâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1308.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 10/146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Karâfî, Ebu’l-ʿAbbâs Ahmed b. İdrîs. Envâru’l-Burûk fî Envâri’l-Furûk. 4 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, t.y.
• Kaya, Mahmut. “Mugalata”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Koca, Ferhat. “Mir’âtü’l-Usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/148. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Fıkıh Usulü Mirkâtü’l-vüsûl Ter-cümesi ve Şerhi. çev. Haydar Sadıkoğlu. İstanbul: Özgü Yayıncılık, 2. Baskı., 2014.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Mir’âtü’l-usûl şerhu Mirkâti’l-vüsûl. İstanbul: Şirket-i Sahafiyye-i Osmânî, 1321.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Mirkâtü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl - Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vusûl (Molla Hüsrev’in Fıkıh Usulü). çev. Davut İltaş. 2 Cilt. İstanbul, 2024.
• Müslim, Ebû’l-Hasen Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd ʿAbdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1374/1955.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʿAbdullâh b. Aḥmed. el-Menâr fî-Usûli’l-Fıkh. İstanbul: Dersaadet, 1326.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Alî b Muhammed el-Hanefi. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. Medine: Darü’s-Sirac, 2014.
• Serahsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Seydişehrî, Mahmud Es’ad. Telhisu Usuli’l-Fıkh. İzmir: M.Nikolaydi Matbaa-sı, 1313.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. İdrîs b. ʿAbbâs. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1410/1990.
• Şirin, Şükrü. “Müşkil Vakit Dilemması: Doktrinden Pratiğe Hac Örneği”. Kilitbahir 21 (18 Eylül 2022), 44-66.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu Meʿâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zuhrî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câdilhak. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Teftâzânî, Mesʿûd b. Omer b. Abdullâh. et-Telvîh ale’t-Tavdîh li-metni’t-Tenkîh fî-Usûli’l-Fıkh. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Muhammad Ali Sabîh ve Evladuhû, 1957.
• Tûfî, Ebu’r-Rebiʿ Süleymân b. Abdulkavî b. el-Kerîm es-Sarsarî. Şerhu Muh-tasari’r-Ravda. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. 3 Cilt. Müessese-tu’r-risâle, 1407/1987.
• Ümütli, Mehmet. “Hanefî Usul Düşüncesinde Emrin veya Me’mûr Bihin Kaydı Olarak Vakitler (Vakit Teorisinin Gelişimi Üzerine Bir İnceleme)”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/1 (30 Haziran 2019), 123-139. https://doi.org/10.33420/marife.554090
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Vakit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/488-491. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cübbâî, Ebû Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 8/99-102. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Zühaylî, Vehbe. el-Vecîz fî-Usûli’l-Fıkhi’l-İslâmî. Dâru’l-Hayr, 2.Baskı., 1428.