The Qur’an and Migration

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 22 - 35, 30.09.2025

Mustafa Özyiğit , Songül Doğan

Öz

Migration is a phenomenon that has been experienced for different reasons in every period of history. The Qur'an deals with this phenomenon in its religious, moral and sociological aspects. The oppression of believers in the face of persecution is evaluated in the Qur'an at both individual and social levels. In this respect, the Qur'an defines migration not only as a process of relocation but also as a struggle for faith. The concepts of “hijra” and “expulsion” in the verses reveal the depth of meaning of migration. These concepts indicate that migration is not only voluntary but also the result of compelling circumstances. Individuals who wanted to protect their beliefs were often expelled from the lands they lived in. This situation is expressed through many parables in the Qur'an. In this study, the reasons that force migration are analyzed through the conceptual structure in the Qur'an. Reasons such as the prevention of freedom of belief, persecution and oppression have come to the fore. Especially the oppression that started with the Prophet's process of notification brought along the compulsory migration. The Qur'an associates this process with faith, patience and solidarity. The difficulties faced by the emigrants are interpreted in verses with both worldly and ethereal rewards. Based on the many verses in the Qur'an in which the concepts of “expulsion” and “hijra” appear, the religious and spiritual dimension of migration has been analyzed comprehensively. In these verses, not only the causes of migration but also the social and cultural transformations that occur after migration are emphasized. The Qur'an interprets migration not as an ordinary necessity or escape, but as a conscious faith-based process of resumption and resurrection. Migration is seen not only as an individual obligation or necessity, but also as the beginning of a new social order, unity and construction. While the vast majority of existing research on the subject deals with the phenomenon of migration from sociological and historical perspectives, in-depth Qur'anic approaches have remained quite limited. In this article, an attempt is made to fill this gap in the field, based on the narratives in the Qur'an, and a comprehensive evaluation is made with exegetical perspectives as well as its conceptual dimension.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Qur'an , Hijrah , Migration , Expulsion

Kur'ân ve Göç Olgusu

Öz

Göç, tarihin her döneminde farklı sebeplerle yaşanmış bir olgudur. Kur’ân-ı Kerîm, bu olguyu dinî, ahlâkî ve sosyolojik yönleriyle ele alır. Müminlerin zulüm karşısında yaşadığı baskılar, Kur’ân’da hem bireysel hem de toplumsal düzeyde değerlendirilir. Bu yönüyle Kur’ân, göçü sadece bir yer değiştirme süreci olarak değil, inanç uğruna verilen bir mücadele olarak tanımlar. Ayetlerde geçen “hicret” ve “ihraç” kavramları, göçün anlam derinliğini ortaya koyar. Bu kavramlar, göçün gönüllü olduğu kadar aynı zamanda, zorlayıcı şartların sonucu olduğunu gösterir. İnançlarını korumak isteyen bireyler, çoğu zaman yaşadıkları topraklardan çıkarılmıştır. Bu durum, Kur’ân’da birçok kıssa aracılığıyla ifade edilir. Çalışmada, göçe zorlayan sebepler Kur’ân’daki kavramsal yapı üzerinden incelenmiştir. İnanç özgürlüğünün engellenmesi, zulüm, baskı gibi nedenler ön plana çıkmıştır. Özellikle Hz. Peygamber’in tebliğ süreciyle birlikte başlayan baskılar, zorunlu hicreti beraberinde getirmiştir. Kur’ân, bu süreci imanla, sabırla ve dayanışmayla ilişkilendirir. Göç edenlerin karşılaştığı zorluklar, ayetlerde hem dünyevî hem uhrevî mükâfatlarla anlamlandırılır. Kur’ân’da “ihraç” ve “hicret” kavramlarının yer aldığı birçok ayet temel alınarak, göçün dinî ve manevî boyutu kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Bu ayetlerde yalnızca göçün sebepleri değil, aynı zamanda göç sonrasında ortaya çıkan toplumsal ve kültürel dönüşümlere de özellikle dikkat çekilmiştir. Kur’ân, hicreti sıradan bir zorunluluk ya da kaçış olarak değil, iman temelli bilinçli bir yeniden başlama ve diriliş süreci olarak yorumlamaktadır. Göç, sadece bireysel bir mecburiyet ya da zorunluluk olmanın ötesinde, aynı zamanda yeni bir toplumsal düzenin, birlikteliğin ve inşanın başlangıcı olarak görülmektedir. Konuyla ilgili mevcut araştırmaların büyük çoğunluğu, göç olgusunu daha çok sosyolojik ve tarihsel perspektifler üzerinden ele alırken, Kur’ân eksenli derinlemesine yaklaşımlar oldukça sınırlı kalmıştır. Bu makalede, söz konusu alandaki bu boşluk giderilmeye çalışılarak, Kur’ân’da yer alan anlatımlar esas alınmış ve kavramsal boyutunun yanı sıra tefsiri perspektiflerle de kapsamlı bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur'ân , Hicret , Göç , İhraç

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm bi-hâşiyeti’l-mushafü’ş-şerîf. Kahire: Dârü’l-Hadis, 3. Basım, 1991.
• Ayhan, Bayram. “Kur’an Bağlamında Bir Göçün Analizi”. Geçmişten Günümüze Göç. ed. Osman Köse. 2/1437-1448. Samsun, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’l-Müsned es-Sahîh-i el-Muhtasar. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasır. Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. 20 Cilt. Dâr’u es-Sâgi, 4. Basım, 1422/2001.
• Cezûlî, Ahzemî Sâmiûn. el-Hicretu fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, Şeriketü’r-Riyâd, 1417/1996.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Hamatto, Emad Yakup. İhrâc mine’d-diyâ fî davi’l-Kur’âni’l- Kerîm. Gazze: Câmiatu’l-İslamiyye, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. Sîretü’n-Nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ,. çev. Harun Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyüb el-Himyerî el-Meâfirî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa Segâ. 2 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebetü, 2. Basım, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensâri er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 10 Cilt. Beyrut: Dâr Sadr, 3. Basım, 1414/1994.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtu’l-Kübrâ. Beyrut, ts.
• İsfahânî, Ebü’l Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbü’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1412.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Kubat, Mehmet. “Kur’ân’â Göre Göçü Tetikleyen Ana Unsurlar”. İslam ve Yorum VI. 1/4-30. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2022.
• Kurt, Fatih. “Hicretin Sosyo-Kültürel Teolojisi’nin İtikadi Alana Yansımaları”. Ekev Akademi Dergisi 27/93 (2023), 151-163.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslum. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mevdûdî, Ebu’l-Â’lâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Önkal, Ahmet. “Hicret”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Sarıkaya, Mehmet Emin. “Zorunlu Göç Bağlamında Kur’an’da Göç”. Journal of Analytic Divinity 2/1 (2018), 235-252.
• Sıcak, Ahmet Sait - Çalışkan, Necmettin. “Kur’ân’da ‘İhraç’ Kavramı Özelinde Göç Olgusu”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 483-514.
• Şeriati, Ali - Şehidi, Cafer. Doğumdan Hicrete Hicretten Vefata Siret. İstanbul: Yedi Gece Kitapları, 1991.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târihu’l Umem ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut, ts.
• Topuz, Mahmut. İlâhi Dinlerde Hicret. İzmir: Çağlayan Yayınları, 1996.
• Varlı, Abdussamet. “Hicretin Kur’anî Hedefleri Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 13/1 (2024), 255-274. https://doi.org/10.15869/itobiad.1210729
• Watt, William Montgomery. Muhammad at Mecca. Oxford: Clarendon Press, 1953.
• Yıldız, İbrahim. Kur’ân’da Sebîlüllah Kavramı. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Yılmaz, Kürşat. “Üniversite Öğrencilerinin Dini Yönelimleri ile Bireysel Değerleri Arasındaki İlişki”. Balıkesir University The Journal of Social Sciences Institute 16/29 (2013), 129-146.
• Yücel, İrfan. Peygamberimizin Hayatı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l Hidâye, 1306.