Shiite Population in Iraq and Provocative Activities against to Jaafari Society at the end of the 19th Century

Yıl 2011, Cilt: 8 Sayı: 3, 47 - 76, 01.09.2011

Abdullah Poş

Öz

The conversion to Shiism has been taking place in Iraq throughout the history of Islam however, this situation had been limited only a small part of the population of Kufa, Baghdad and Sâmerrâ Cities until the middle of the 10th century. Shiites still was not to be able to reach a significant population rate around Mosul and its environment and the Gulf of Basra at the end of the 15th century. Essentially, the demographic structure of Iraq changed in favor of Jaafaris after the mass conversion of Sunni tribes to Shiism towards the end of the 19th century. The rate of the Shiites centered in the provinces of Baghdad and Basra was 50% of the total population at 1890’s.The stability deteriorated in parallel with the spread of Shiism in Iraq. In this process, by distorting the content of apologetic works written by the Sunni ulema and their speeches against Şîa, Jaafari society was provoked against Sunnis in the region. Claims that may have caused dissension between Sunnis and Shiites were researched in details without prejudice, and the necessary precautions were taken by Ottoman administration. However, the desired result could not be obtained in Iraq due to internal and external problems that the stated faced at the end of the 19th century. Provocative activities, which were carried out in Sâmerrâ in this atmosphere by the interpreter of Islamic law, Mojtahed, Mirza Hasan Shirazi with mullahs and akhunds who trained by him caused the tensions between Sunnis and Jaafaris.

Anahtar Kelimeler

Iraq, Shiite Population, Jaafari Society, Provocative Activities, and Sunnis

XIX. Yüzyılın Sonlarında Irak’taki Şiî Nüfus ve Caferî Toplumunu Tahrik Faaliyetleri Shiite Population in Iraq and Provocative Activities against to Jaafari Society at the end of the 19th Century

Öz

İslam tarihi boyunca Irak’ta Şiîliğe dönüşüm gerçekleşse de, bu durum X. yüzyıl ortalarına kadar nüfusun sadece küçük bir kısmını Şiîlerin oluşturduğu Kûfe, Sâmerrâ ve Bağdat şehirleriyle sınırlı kalmıştır. Şiîler, XV. asrın sonuna kadar Musul ve havalisi ile Basra körfezi civarında kayda değer bir nüfus oranına ulaşamamıştır. Esas itibarıyla XIX. yüzyılın sonlarına doğru Sünnî kabilelerin kitlesel olarak Şiîleştirilmesinin ardından Irak’ın demografik yapısı Caferîler lehine değişmiştir. 1890’lı yıllarda Bağdat ve Basra vilayetlerinde yoğunlaşan Şiîlerin toplam nüfus içerisindeki oranı % 50 idi. Irak’ta, Şiîliğin yayılmasına paralel olarak istikrar ortamı da bozulmuştur. Bu süreçte, Sünnî ulema tarafından Şîa’ya karşı yazılan reddiye türü eserlerle onların konuşmalarının muhtevası çarpıtılarak bölgedeki Caferî toplumu Sünnîlere karşı kışkırtılmıştır. Sünnîlerle Şiîler arasında fitne sebebi olabilecek iddialar, Osmanlı idaresi tarafından her türlü önyargıdan uzak bir şekilde, en ince ayrıntısına kadar araştırılmış ve gereken tedbirler alınmaya çalışılmıştır. Ancak XIX. asrın sonlarında devletin karşı karşıya kaldığı dâhilî ve haricî problemlerden dolayı Irak’ta istenilen netice elde edilememiştir. Sâmerrâ’daki Müçtehit Mirza Hasan Şîrâzî ile onun yetiştirdiği molla ve ahundların bu ortamda yürüttüğü tahrik faaliyetleri, Sünnîlerle Caferîler arasında gerginliğe sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Irak, Şiî Nüfus, Caferî Toplumu, Tahrik Faaliyetleri, Sünnîler

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA, Babıali Evrak Odası, Dosya No: 1500, Gömlek No: 112494.
• BOA, Babıali Evrak Odası, Dosya No: 2223, Gömlek No: 166666.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 252, Gömlek No: 27.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 775, Gömlek No: 62.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 1398, Gömlek No: 21.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 1495, Gömlek No: 111.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 1351, Gömlek No: 72.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 2306, Gömlek No: 59.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi, Dosya No: 2332, Gömlek No: 91.
• BOA, Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı, Dosya No: 196, Gömlek No: 1.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı, Dosya No: 2, Gömlek No: 36.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı, Dosya No: 5, Gömlek No: 24.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller, Dosya No: 31, Gömlek No:8. Diğer Kaynaklar
• Albayrak, Ali, ‚Dini Gruplar Bağlamında Caferilik‛, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi, XIII/II, 2008, ss. 111-128.
• Algar, Hamid, ‚Ahund‛, DİA, c. II, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1989, ss. 185.
• ______ , ‚Merci-i Taklîd‛, DİA, c. XXIX, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2004, ss. 172-174.
• ______ , ‚Molla‛, DİA, c. XXX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, ss. 238-239.
• Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügatı, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1313.
• Ali Tevfik, Memâlik-i Osmâniye Coğrafyası, Kasbar Matbaası, İstanbul 1318.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd, el-Ecvibetü’l-Irâkiyye ale’l-Esileti’l-Lâhûriyye, Hamidiye Matbaası, Bağdat 1301.
• Baş, Eyüp, ‚Âşûre Günü, Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dinî Hayatındaki Yeri Üzerine Düşünceler‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLV/I, 2004, ss.167-190.
• Bolat, Gökhan, ‚II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909) Türk-İran İlişkileri‛, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, I-V, c. II, Kayseri 2011, ss. 133- 153.
• Cuinet, Vital, La Turquie d’Asie, c. II-III, Paris 1894.
• Çetinsaya, Gökhan, ‚Osmanlı Irak’ında Şiî-Sünnî İlişkileri: II. Abdülhamid Dönemi (1890-1908)‛, Osmanlı Devlet’inde Din ve Vicdan Hürriyeti, ed. Azmi Özcan, İstanbul 2000, ss. 139-147.
• ______ , Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, New York 2006.
• Dağdeviren, Alican, ‚Şihâbüddin Mahmûd el-Âlusî, Hayatı, Eserleri ve Tefsiri Rûhu’l- Meânî‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III, 2001, ss. 359-390.
• Deliceoğlu, Sabriye, Kuzey Irak’taki Etnik ve Dinî Gruplar ve Bölge Politikalarındaki Etkileri, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Yayım- lanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Deringil, Selim, ‚The Struggle Againist Shiism in Hamidian Iraq: A study in Otto- man Counter-Propaganda‛, Die Welt des İslam, New Ser., Bd. 30, Nr. 1/4, 1990, pp. 45-62.
• Erkoçoğlu, Fatih, ‚Kutsal(laştırılmış) Bir Mekan: Kerbela (Osmanlı Hâkimiyetinin Sonuna Kadar), Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/I, 2010, ss. 277-320.
• Eroğlu, Cengiz-Babuçoğlu, Murat-Özdil, Orhan, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra, Global Strateji Enstitüsü, Ankara 2005.
• ______ , Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Musul, Global Strateji Enstitüsü, Ankara 2005.
• ______ , Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Bağdat, Global Strateji Enstitüsü, Ankara 2006.
• Eroğlu, Muhammed, ‚Âlûsî‛, DİA, c. II, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1989, ss. 550-551.
• Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, ‚İsnâaşeriyye‛, DİA, c. XXIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2001, ss. 142-147.
• ______ , Günümüz İslâm Mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2008.
• Gökbilgin, M. Tayyib, ‚Midhat Paşa‛, İA, c. VIII, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, ss. 270-282.
• Görür, Halil İbrahim, II. Abdülhamid Dönemi’nde Irak’la İlgili Hazırlanan Layihalar, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yük- sek Lisans Tezi, Kütahya 2009.
• Güner, Ahmet, ‚Büveyhîler Devrinde Bağdat’ta Kerbela/Aşure, Gadir Humm ve Benzeri Şiî Uygulamaları‛, Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri), ed. Alim Yıldız, I-III, c. I, Sivas 2010, ss. 325-339.
• Hasan, Münir, Âlûsî’nin Şia’ya Karşı Reddiyesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002.
• Honigmann, E., ‚Kerbelâ‛, İA, c. VI, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, ss. 580-582.
• ______ , ‚Karbalâ‛, EI², IV, Leiden 1978, pp. 637-639.
• Honigmann, E.- Bossworth, C. E., ‚al-Nadjaf‛, EI², VII, Leiden-New York 1993, pp. 859-861.
• Hut, Davut, Musul Vilayeti’nin İdarî, İktisadî ve Sosyal Yapısı (1864-1909), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Te- zi, İstanbul 2006.
• İbn Battuta, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Levati et-Tancî, Büyük Dünya Seyahatnamesi Tuhfetü’n-Nûzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve’l-Acâibi’l-Esfâr, çev. Mu- hammed Şerif Paşa, İstanbul ts.
• İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım en-Nasîbî, Kitâbu Sûreti’l-Arz, Beyrut 1992.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XI, c. VII, Dâru’l-Hadis, Kahire 2003.
• İbnü’l-Cevzî Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (v. 597/1200), el- Muntazam fî Tarîhi’l-Ümem ve’l-Mülûk, thk. Muhammed Abdülkadir Ata- Mustafa Abdülkadir Ata, I-XIX, c. XIV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1992.
• İbnü’l-Esîr İzzüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (v. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Tarih, Thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, I-XI, c. VI-VII, Beyrut 1987.
• İlhan, Avni, ‚Atebât‛, DİA, c. IV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, ss. 49-50.
• Kallek, Cengiz, ‚Hasan eş-Şîrâzî‛, DİA, c. XVI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1997, ss. 354-355.
• Kapar, Mehmet Ali, ‚Müntefik‛, DİA, c. XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, ss. 27.
• Karaman, Fikret-Karagüz, İsmail-Paçacı, İbrahim-Canbulat, Mehmet, Gelişgen, Ahmet, Ural, İbrahim, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Ya- yınları, Ankara 2006.
• Karaman, Hayreddin, ‚Ca‘feriyye‛, DİA, c. VII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1993, ss. 4-10.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914. Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Musul Vilayeti Sâlnâmesi 1325.
• Kaya, Dilek, XIX. Yüzyılda Osmanlı İdaresinde Kerbelâ Sancağı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul 2004.
• Kevserânî, Vecih, Osmanlı ve Safevilerde Din-Devlet İlişkisi, çev. Muhlis Canyürek, Denge Yayınları, İstanbul 1992.
• Matthee, Rudi, ‚The Safavid-Ottoman Frontier: Iraq-ı Arab as Seen by the Safavids‛, International Journal of Turkish Studies, IX/1–2, Summer 2003, pp. 157-173.
• Merçil, Erdoğan, ‚Büveyhîler‛, DİA, c. VI, Türkiye Diyanet Vakfı, İst. 1992, ss. 496-500.
• Nakash, Yitzhak, ‚Sünnî Irak Kabilelerinin Şiîliğe Dönüşümü‛, çev. Zeki Tekin, İslâmî Araştırmalar Dergisi, XV/III, 2002, ss. 387-397.
• Öz, Mustafa, ‚Kerbelâ‛, DİA, c. XXV, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2002, ss. 271-272.
• ______ , ‚Şîa‛, DİA, c. XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2010, ss. 111-114.
• Sâlnâme-i Nezâret-i Ma‘ârif 1317.
• Sahillioğlu, Halil, ‚Osmanlı Döneminde Irak’ın İdarî Taksimatı‛, çev. Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Türk Tarih Kurumu, Aralık 1990, ss. 1233-1257.
• Streck, M., ‚Kâzımeyn‛, İA, Milli Eğitim Basımevi, c. VI, İstanbul 1977, ss. 525-527.
• Şemseddin Sâmi, Kamusü’l-A’lam, I-VI, c. II, IV, V, VI, Mihran Matbaası, İst. 1314-1316.
• Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul 1989.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (v. 310/922), Tarihu’t-Taberî, thk. Muham- med Ebû’l-Fazl İbrahim, I-XI, c. IX, Kahire ts.
• Taşğın, Ahmet, Irak’ta Bektaşî Topluluğu Şebekler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, LII, 2009, ss. 125-144.
• Tüccarzade İbrahim Hilmi, Memâlik-i Osmâniye Ceb Atlası, İstanbul 1323.
• Üstün, İsmail Safa, ‚Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)‛, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXI/II, 2006, ss. 101-118.
• ______ ,‚The Hopeless Struggle of the Ottomans Againist the Spread of Shi’a in the 19th Century Province of Baghdad‛, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXIII/II, 2007, ss. 69-86.
• Yaslıçimen, Faruk, Sunnism Versus Shi’ism? Rise of the Shi’i Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq, Bilkent Üniversitesi Ekonomik ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008.