An Ottoman in Baku- The Activities of Muallim Cevdet in the Neşr-i Maarif Society and His Role in the Educational Life of Azerbaijan

Yıl 2025, , 547 - 564, 01.02.2025

Mehdi Genceli , Telman Nusretoğlu

https://doi.org/10.37669/milliegitim.1495128

Öz

The relations between Turkiye and Azerbaijan, which continue to gain momentum today, have a historical basis and these relations have manifested themselves in many areas, especially in the social sphere, military sphere, economy and education. In almost all the social, political and cultural ties that developed between these two states from 1900 to 1920, the influence of Huseynzade Ali Turan is noticeable. Known in the Ottoman environment as one of the first Azerbaijani Turkish intellectuals, Huseynzade Ali Turan contributed to the acquaintance of Ottoman intellectuals to Azerbaijan through media organs he managed in Baku. Since the beginning of the 20th century, Russia began to lose its former power, especially after its defeat by Japan in 1905 a more liberal environment was created in the countries it oppressed. In fact, this situation has turned into a convenient opportunity for the Turkish people, who have had difficulties in receiving education in their native language for a long time. Thus, Caucasian Turks started to eliminate the deficiencies with the help of the Neşr-i Maarif Society, which they founded in 1906. The founding president of the society, Haji Zeynelabidin Tagiyev, looked for experienced teachers in the Ottoman Empire who could eliminate these deficiencies, and invited Muallim Cevdet from Istanbul to Baku for this purpose. Thus, in October 1907 Muallim Cevdet went to Baku and worked as the director of the newly opened pedagogical school called “Dârülmuallimîn-i İslâm” for 13 months. Muallim Cevdet, who returned to Istanbul after 13 months of activity, was replaced by Huseynzade Ali. Twenty days after returning to Istanbul, on December 20, 1908, Muallim Cevdet sent a letter to Baku addressed to Ali Huseynzade. In this article, we provide data on the period based on Muallim Cevdet letter, also mention the activities of Muallim Cevdet, who made significant contributions to Turkish education in Baku.

Anahtar Kelimeler

Neşr-i Maarif Society, Baku, Huseyinzade Ali, Muallim Cevdet.

Bakü'de Bir Osmanlı- Muallim Cevdet'in Neşr-i Maarif Cemiyeti'ndeki Faaliyeti ve Azerbaycan Eğitim Hayatındaki Rolü

Öz

Bugün yükselen bir ivmeyle devam eden Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri tarihî bir geçmişe sahip olup bu ilişkiler başta sosyal alan olmak üzere, askerî, ekonomi ve eğitim gibi birçok alanda kendisini göstermiştir. 1900-1920 yıllarında bu iki devlet arasında gelişen sosyal, siyasal ve kültürel bağların neredeyse hepsinde Hüseyinzade Ali Turan’ın imzası ve dolaylı olarak etkisini görmek mümkündür. Osmanlı muhitinin tanıdığı ilk Azerbaycanlı Türk aydınlarından olan Hüseyinzade Ali Turan, Bakü’de yönettiği yayın organları vasıtasıyla Osmanlı aydınlarını da Azerbaycan’a tanıtmıştır. 20. yüzyılın başlarından itibaren eski gücünü kaybetmeye başlayan Rusya’nın, bilhassa 1905 tarihinde Japonya’ya yenilmesiyle beraber, baskısı altına aldığı ülkelerde daha özgürlükçü bir ortam oluşmuştu. Nitekim bu durum uzun süredir kendi anadillerinde eğitim almakta zorluk çeken Türk halkları için de uygun bir fırsata dönüştü. Kafkasya Türkleri 1906 senesinde kurmuş oldukları Neşr-i Maarif Cemiyeti ile eksiklikleri aradan kaldırmaya başladı. Cemiyetin kurucu başkanı Hacı Zeynelabidin Tagiyev, bu eksiklikleri aradan kaldıracak uzman öğretmenleri Osmanlı’da arar ve İstanbul’dan Muallim Cevdet’i bu iş için Bakü’ye davet eder. Ekim 1907 tarihinde Bakü’ye giden Muallim Cevdet, yeni açılan “Dârülmuallimîn-i İslâm” adlı öğretmen okulunda 13 ay yöneticilik yapar. 13 aylık faaliyetinin ardından İstanbul’a dönen Muallim Cevdet’in yerine ise Hüseyinzade Ali geçer. Muallim Cevdet İstanbul’a döndükten yirmi gün sonra, Bakü’ye Hüseyinzade Ali unvanına, 20 Aralık 1908 tarihli bir mektup gönderir. Bu çalışmada Muallim Cevdet’in mektubundan yola çıkarak dönem hakkında bilgiler vermekle beraber, Bakü’de Türkçe eğitim çabalarına ve bu hususa önemli katkılar sunan Muallim Cevdet’in faaliyetlerinden bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Neşr-i Maarif Cemiyeti, Bakü, Hüseyinzade Ali, Muallim Cevdet, Darülmuallimin

Etik Beyan

Makalenin özgün ve akademik etik kurallarına uygun olduğunu beyan eder, bu husustaki sorumluluğun tarafıma ait olduğunu kabul ederim.

Kaynakça

• Albayrak, C. (1998). Muallim Cevdet’in Azerbaycan eğitimine katkıları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi
• Azerbaycan Milli Arşiv İdaresi (AMAİ).
• Bakü Müslüman Cemiyyet-i Hayriyesi, 2000.
• Bayat, A. (1998). Hüseyinzade Ali. Atatürk Kültür Başkanlığı Merkezi Yayını.
• Ergin, O. (1937). Muallim M. Cevdet’in hayatı, eserleri ve kütüphanesi. Bozkurt Basımevi.
• Genceli, M. (2021). İlhamoğlu Y. (Edt.), Adalet Tahirzade Armağanı 70. Çapar Yayınları.
• Guliyev, V. (2015). 1905-ci ildə İstanbulda açılan Darülmüellimat niyə qapandı?, 525-ci Qəzet.
• Memmedov, X. (1996). Azerbaycan Milli Harekâtı.
• Memmedova, N. (2005). “Neşri- Maarif” Cemiyetinin yaranması ve faaliyeti. Elm.
• Nusretoğlu, T. (2017). Azerbaycan’da Rus kilisesi ve Rusçuluk faaliyetleri (1828-1905). Ötüken Neşriyat.
• Nusretoğlu, T. (2021). Osmanlı Hariciyyesinin Güney Kafkasya raporları. Berikan yayınevi.
• Sayar, A. (2020). “Muallim Cevdet” İslam Ansiklopedisi. Ankara: Diyanet Yay. Cilt: 30.
• Yalçınkaya, A., Hasanlı., C., Caşın., M., İşyar., Ö., Efegil., E., Kılıçbeyli., E., ve Özdal., B, (2015). Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset (5.baskı). Anadolu Üniversitesi Yayınları.