Unutmak Mümkün Mü? Niğdeli Selanik Muhacirlerinde Yemek, Bellek ve Kimlik

Yıl 2023, , 155 - 167, 14.12.2023

Saim Örnek

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1228025

Öz

İnsan yaşamının en merkezi unsurlarından biri olan yemek, biyolojik olduğu kadar kültürel olarak da bir ihtiyaçtır. Sahip olduğu sosyal ve kültürel anlamlar ile toplum veya topluluk içinde bir dizi işlevlere sahiptir. Bu işlevler sayesinde biyolojik bir ihtiyaç olmasının ötesine geçerek sembolik anlamlar yüklü bir araştırma alanı haline gelir. Bu nedenle basit gibi görünen yemekler ait olduğu topluma, topluluğa veya gruba dair sayısız bilgi verir. Örneğin topluluklar arası sınırların çizilmesinde, yani kimlik inşa etmede, topluluk üyelerinin kim olduklarını anımsamada ve geçmişle kurulan ilişkide yani toplumsal belleğin aktarımında mutfak kültürü belirleyici bir konumdadır. Bu anlamda bir topluluğun mutfak kültürüne odaklanarak onun kimliği ve belleği üzerine birçok bilgi edinilebilmektedir. Bu çalışmada 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan Barış Konferansı sırasında imzalanan zorunlu nüfus mübadelesi anlaşması ile Yunanistan’ın Kozana, Kesriye ve Grevena illerine bağlı yerleşim birimlerinden Niğde’nin 15 farklı yerleşim birimine (il merkezi, ilçe ve köyler) yerleştirilen Selanik muhacirlerinin mutfak kültürü konu edinilmektedir. Çalışmada Selanik muhacirlerinin yaşadığı zorunlu göçün topluluğun geçmişinde bir kırılmaya ve kültürel travmaya neden olduğu değerlendirilmektedir. Böylesi bir geçmişi deneyimleyen Selanik muhacirlerinin sahip oldukları farklı yemekler aracılığıyla geçmişi nasıl anımsadıkları, hatırlanan geçmiş sayesinde bugünü ve Selanik muhaciri kimliğini nasıl kurguladıkları, diğer topluluklarla aralarındaki sınırları yemekleri kullanarak nasıl belirginleştirdikleri anlaşılmaya çalışılmaktadır. Çalışma için yaklaşık 12 aylık süre içinde Niğde merkezi, ilçe ve köylerinde 97 kişiyle (29 kadın – 68 erkek) yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bu görüşmelerden bazıları ses kayıt cihazıyla kayıt altına alınmış, bazı ritüel ve etkinliklere dâhil olunarak gözlem gerçekleştirilmiş, fotoğraflar çekilmiştir. Araştırmada ayrıca Selanik muhacirlerinin birlikte yaşadıkları diğer muhacir gruplardan ve Niğde yerlilerinden görüşmeciler de yer almıştır. Çalışmada belirlenen amaçlar doğrultusunda Selanik muhacirlerine özgü bir dizi yemek derlenmiş ve değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bugün Niğde’de yaşayan Selanik muhacirlerinin atalarının yaşadıkları zorunlu nüfus mübadelesinin üzerinden yaklaşık yüz yıl geçmesine karşın sahip oldukları mutfak kültürü yoluyla da bu travmatik deneyimi canlı bir şekilde anımsadıkları görülmektedir. Selanik muhacirleri sahip oldukları yemek kültürü aracılığıyla mekâna ve zamana uyum sağlarken geçmişi yeniden inşa etmektedirler. Yanı sıra nohutlu ekmek, muhacir ekmeği, bide – pita/börek, muhacir tarhanası ve Helva Şenliği gibi yiyecek ve etkinlikler sayesinde ataların yaşamış olduğu travmatik zorunlu göç anlatısı sonraki kuşaklara aktarılmaktadır. Bu nedenle her bir yiyecek, pişirme yöntemi ve yemeklere dahil edilen her bir malzeme bugün yaşayan Selanik muhacirleri için kimlik ve bellek oluşturmada önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Selanik muhacirlerinin biricik mutfak kültürü zaman içinde içerik ve pişirme tekniği açısından değişim geçirmiştir. Fakat buna karşın bellek ve kimliğe yönelik ifade ettiği anlamlar devam etmiş, yeniden uyarlamalarla geçmişten getirilen anlatıyı bugüne değin sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler

Yemek, mübadele, Selanik muhaciri, zorunlu göç, kültürel bellek, kimlik

Is It Possible to Forget? Food, Memory and Identity of Selanik Refugees of Nigde Province

Öz

Food, one of the most central elements of human life, is not only a biological requirement, but also a cultural need. It performs a variety of functions for society or the community due to its social and cultural connota-tions. It becomes more than just a biological requirement because of these functions, and it develops into a field of study with symbolic implications. As a result, foods that appear simple at first glance can reveal a great deal about the community they come from. For instance, culinary culture plays a significant role in defining the boundaries between communities, that is, in creating identity, remembering who the communi-ty's members are, and in the connection to the past, and thus in the dissemination of social memory. In this regard, concentrating on a community's culinary culture can reveal a lot about its identity and memory. This study examines the culinary culture of the refugees of Selanik, who came from different places in Kozana, Kesriye and Grevena in Greece as a part of the forced population exchange agreement signed during the Lausanne Peace Conference on January 30, 1923 and were settled in 15 different places (province center, districts, and villages) in Niğde. In the study, it is determined that the community's forced population ex-change experience led to cultural trauma and diffraction. In this study, it is attempted to comprehend how Selanik refugees remember the past with the assistance of various foods they eat, how they construct the present and their identity as Selanik refugees using the past, and how they define the boundaries between their community and other communities using food. During the nearly a year fieldwork, 97 individuals (29 women and 68 men) from 16 distinct places in Niğde participated in semi-structured interviews. Some of these interviews were recorded with a voice recorder, several rituals and events were observed and photo-graphed by participating in them. In addition to the interviews with Selanik refugees, the study also includ-ed interviews with Niğde’s local people and other refugee groups. According to the study's objectives, a list of dishes made by Selanik refugees was prepared and assessed. As a result, it is seen that Selanik refugees, who live in Niğde today, remember this traumatic experience vividly through their culinary culture, even though nearly a hundred years have passed since the forced population exchange of their ancestors. Selanik refugees are reconstructing the past while adapting to space and time through their food culture. In addition, the narrative of traumatic forced migration experienced by the ancestors is transferred to the next genera-tions through food and activities such as chickpea bread, muhacir bread, bide – pita / börek, muhacir tar-hana and Halva Festival. For this reason, each food, cooking technique and the ingredients included in the meals has an important place in creating identity and memory for the Selanik refugees living today in Niğde. In addition, the unique culinary culture of Selanik refugees has changed over time in terms of ingredients and cooking technique. However, its references to memory and identity continued and maintained the narrative until today.

Anahtar Kelimeler

Food, population exchange, refugees of Selanik, forced migration, cultural memory, identity

Kaynakça

• Akarçay, Erhan. “Yemek Sosyolojisi ve Sosyal Teori”, Yemek Sosyolojisi içinde, Ed. Erhan Akarçay. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını. 3-33. 2020.
• Alexander, Jeffrey C. “Toward a Theory of Cultural Trauma”, Ed. J. C. Alexander, R. Eyerman vd., Cultural Trauma and Collective Identity içinde, Berkeley: University of California Press. 1-30. 2004.
• Anonim. Mübadil Lezzetler. Samsun. 2019.
• Beşirli, Hayati. “Yemek, Kültür ve Kimlik”, Millî Folklor, 87(22): 159-169. 2010.
• Bozdağlıoğlu, Yücel. “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Sonuçları”, Türkiye’de Sosyal Araştırmalar Dergisi 18(3):9-32. 2014.
• Connerton, Paul. Toplumlar Nasıl Anımsar?, Çev. Alaettin Şenel, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 1999.
• ——. Modernite Nasıl Unutturur, Çev. Kübra Kelebekoğlu, İstanbul: Sel Yayıncılık. 2014.
• Ergun, Pervin. “Alevilik-Bektaşilikteki Tavşan İnancının Mitolojik Kökleri Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 281-312. 2011.
• Gennep, Arnold van. Geçiş Ritleri, Çev. Oylum Bülbül Beşler, İstanbul: Nora Kitap. 2022.
• Goode, Judith. “Food”, Ed. Richard Bauman, Folklore, Cultural Performance, and Popular Culture içinde, New York: Oxford University Press. 233-245. 1992.
• Goody, Jack. Yemek, Mutfak, Sınıf Karşılaştırmalı Sosyoloji Çalışması, Çev. Müge Günay Güran, İstanbul: Pinhan Yayıncılık. 2013 [1982].
• Güngör, F. Şule. “Toplumsal Belleğe Felsefi ve Edebi Yaklaşımlar: Nikos Kazancakis Örneği”, Researcher: Social Science Studies 6(1):197-209. 2018.
• Girit’ten Gelen 120 Yıllık Ekşi Maya. https://www.mersinhaberci.com/haber/26394/girit-turklerinin-120-yillik-eksi-mayali-ekmegi-turkiyeye-aciliyor.html (18.05.2022). 2021.
• Harris, Marvin. Good to Eat: Riddles of Food and Culture. Long Grove, Il: Waveland Press. 1998.
• Kravva, Vassiliki. “Η Τροφή ως Δείκτης Ανάγνωσης της Προσφυγικότητας: Χρονικές Τομές, Αποκλίσεις και Συγκλίσεις”, Ed. Manolis G. Varvounis, Giorgos Tsigaras ve Elpida Vogli, Διεπιστημονικές Διαδρομές Από το Παρών στο Παρελθόν içinde, Selanik: Ekdotikos Oikos K.& M. Ant. Stamouli. 163-180. 2017.
• Kuzucu, Lütfü. Krifçe’den Yeşilburç’a Mübadil Yaşamlar, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı Yayını. 2015.
• Münüsoğlu, Hasan. “Yemek, Bellek Kimlik: İmrozlu Rumların Ritüel Yemeği Kourkouta”, I. Uluslararası Gastronomi Çalışmaları Sempozyumu "Akdeniz Gastronomi Kültürü" içinde, 16-20. İstanbul: Bayçınar Tıbbi Yayıncılık. 2021.
• Nora, Pierre. Hafıza Mekânları. Çev. Mehmet Emin Özcan, İstanbul: Dost Kitabevi Yayınları. 2006.
• Olick, Jeffrey. K. “Kolektif Bellek: İki Kültür”, Çev. Meral Güneşdoğmuş, Moment Journal 1(2):175-211. 2014. doi: 10.17572/mj2014.2.175211.
• Örnek, Saim, ve Nilüfer Nahya. “Yeniden Tanımlanan Bir Mübadil Kimliği: Kapadokyalı Rumlarda Aidiyet ve Kendini Tanımlama”. Mübadelenin 94. Yılı Anısına Uluslararası Mübadele Sempozyumu içinde, Ed. Kemal Arı. 2017.
• Örnek, Saim. Niğde İli Selanik Muhacirleri Mutfak Kültüründe Kimlik ve Bellek Üzerine Bir Çalışma, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara. 2022.
• ——. “Mübadele ve Yemek”, 100. Yılında Mübadele, Ed. Mehmet Söylemez, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları. 413-433. 2023.
• Pisac, Andrea. Croatian Peka Recipe: How to Make The Most Delicious Veal or Lamb Roast, https://travelhonestly.com/croatian-peka-recipe/. (09.06.2022). 2021.
• Proust, Marcel. Kayıp Zamanın İzinde Swanların Tarafı, Çev. Roza Hakmen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2022.
• Psaradaki, Eleni. “Μαγειρικές Πρακτικές και ‘Κρητικότητα’ Στους Απογόνους Τουρκοκρητικών Του Bodrum”, Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας (Greek Society For Ethnology) (11). 81-94. 2021.
• Stelaku, Vasso. “Alan, Mekân ve Kimlik Kapadokyalı İki Rum Grubun Yerleşiminde Bellek ve Din”, Ed. R. Hirschon, Ege’yi Geçerken 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi içinde, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 271-290. 2007.
• Tekeli, İlhan. “Türkiye’nin Göç Tarihindeki Değişik Kategorileri”, Ed. A. Kaya ve B. Şahin. Kökler ve Yollar Türkiye’de Göç Süreçleri içinde, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 447-74. 2007.
• Ünsal, Artun. Nimet Geldi Ekine: Türkiye’nin Ekmeklerinin Öyküsü, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2021.
• Wertsch, James. V. “Kolektif Bellek”, Zihinde ve Kültürde Bellek içinde, Ed. P. Boyer & J. V. Wertsch, Çev. Y. Aşçı Dalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 149-174. 2015.
• Xygalatas, Dimitris. “An Anthropologist Explains Why We Love Holiday Rituals and Traditions”. The Conservation. https://theconversation.com/an-anthropologist-explains-why-we-love-holiday-rituals-and-traditions-88462, (27.03.2022). 2017.
• Yılmaz, Aycan. Mübadillerin Kültürel Mirası, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları. 2017.