Mizahi Bir Anlatı Türü Olarak “Yârenlik”ler

Yıl 2022, , 168 - 179, 11.12.2022

Asuman Güneş Ulus

https://doi.org/10.58242/millifolklor.884669

Öz

“Dostça konuşmak”, “sohbet etmek”, “sözle yapılan hafif şaka” olarak tanımlanan “yârenlik”; halk arasında, sonunda nükteli bir ifadeye yer verilen gülünç konuşma ve anıların anlatımı için kullanılmaktadır. Fıkraların oluşumuna da kaynaklık eden yârenlik anlatılarında güldürme, önde gelen bir özelliktir. Güldürmenin yanı sıra herhangi bir konuyu, düşünceyi açıklamada, örneklendirmede kullanılabilecek türden olan yârenlikler “teselleme” olarak adlandırılır. Diğer halk edebiyatı türlerinde olduğu gibi yârenlik anlatıları da doğrudan ya da dolaylı şekilde eğlendirme, rahatlatma, dostluğu ve beraberliği güçlendirme, eleştirme ve eğitme işlevlerine sahiptir. Köy gibi küçük bir çevrede yaşanmaları ve anlatılmalarından dolayı, tesellemelerde olduğu gibi yârenliklerin de gerçek kahramanları, anlatıcılar ve dinleyiciler tarafından doğrudan ya da gıyaben tanınır. Yârenliklerde gülünçlük üstünlük, uyuşmazlık ve rahatlama teorileri dâhilinde açıklanabilecek unsurlara bağlıyken diğer taraftan anlatı kahramanının gerçek ve özgün kişiliği de önemli bir gülme unsurudur. Bu
anlatıların, kahramanlarının tanınmadığı bir ortamda da anlatılması, olay ya da durumun öneminin öznenin
önüne geçtiğinin ve daha büyük bir çevreye hitap ettiğinin göstergesidir. Bu niteliği taşıyan yârenlik ve tesellemeler, fıkraya dönüşmeye daha uygundur. Ayrıca, yârenliklerde genellikle amaç olan güldürücü özellik,
teselleme ve fıkrada daha çok araç olarak kullanılır. Anlatı, gerçek kahramanlarının yanı sıra ele alınan olay
veya durumun da önemini kaybedip unutulmasına rağmen, içerdiği ders ya da fikir bakımından unutulmadığında ise atasözüne dönüşür. Dolayısıyla yârenlik anlatılarının yalnızca fıkralara değil, atasözü ve deyimlere de kaynaklık ettiği söylenebilir. Yârenlik anlatıları, ortaya çıktığı yörenin dışından kimselere anlatıldığında, yayınlanmak üzere köy gazetesine gönderildiğinde veya sosyal medyada paylaşıldığında, anlatıcının yapmış olduğu yorum ve açıklamalar olarak tanımlanan ara sözler de artmaktadır. Bu durumda anlatıcı, özellikle giriş bölümünde, konuya yönelik bilgilendirici ifadelere yer verme gereksinimi duymaktadır. Günlük yaşamda kendiliğinden, doğal olarak ortaya çıkan bu güldürücü nitelikteki konuşma ve anıları içeren yârenlik anlatıları; gerçek kişi, olay ve durumları konu almasından dolayı, anlatıldığı köy ya da yöredeki yaşam şekillerini, hayat şartlarını, ortak duyuş ve düşünüş tarzını; kısacası kültürü ve sosyoekonomik durumu doğrudan yansıtır. Anlatılarda kullanılan sözcükler, seslenme şekilleri, ifade kalıpları yörenin ağız özellikleri hakkında veriler sunarak bu alandaki çalışmalara kaynaklık edebilir. Kimi yârenlikler, değişen sosyal şartlara ve zamana bağlı olarak yok olmaktadır. Bu bakımdan halk edebiyatının yanı sıra kültür tarihi araştırmalarında da bir kaynak olabilecek bu anlatıların derlenmesi ve incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Kırşehir’in Mucur ilçesine bağlı Dalakçı köyü, yârenlik anlatımının yaygınlığı ile dikkat çekmektedir. Köylülerin “Dalakçı Gazetesi”ne göndermiş olduğu yârenliklerden 155 tanesi kitap hâline getirilerek “Yârenlikleriyle Köyümüz Dalakçı-1” adıyla yayınlanmıştır. Çalışmamızda, bu kitapta yer alan yârenlikler, mizahi özellikleri bakımından incelenmiş,
onları teselleme ve fıkradan farklı kılan nitelikler hakkında tespitlerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

yârenlik, fıkra, halk mizahı, sözlü tarih, kültür

“Yârenlik” as a Form of Humorous Narration

Öz

Described as having a friendly chat, conversing and verbally mild humor, “yârenlik” colloquially denotes humorous talk and narration of memories with a witty punch line at the end. Amusing is a central quality in narration of yârenlik that serves as an origin of anecdotes. The form of yârenlik that not only amuses but
also helps recount and exemplify a subject matter or a notion is called "teselleme". As it is the case in other
folkloric forms of literature, the narration of yârenlik also serves to directly or indirectly entertain, relax, foster
friendship and solidarity, criticize, and educate. Since they are set and narrated in small villages, narrators and
audience are acquainted directly or only by name with the true protagonists of yârenlik as it is the case for the
forms of teselleme. While the ridiculousness of the “yârenlik” depends on the elements that can be explained
within the theories of superiority, incongruity and relaxation, on the other hand, the real and original personality of the narrative hero is an important element of laughter. The narration to the audience who are not acquainted with protagonists is a token of how the story or the state of things is more important than the subject, appealing to a larger group of people. Such forms of yârenlik and teselleme are more convenient to be morphed into an anecdote. In addition, amusing, which is typically the purpose of yârenlik, serves rather as a means for teselleme and anecdotes. What is narrated turns into a proverb when its message or the lesson
learned from it does not sink into oblivion even though true protagonists, the story itself or the state of things
are no longer relevant and thus forgotten about. Therefore, one can argue that the recounts of yârenlik provide an origin for proverbs and idioms. When recounted to people who are not from where it originates, yârenlik brings about additional comments and statements by the narrator if it is released in a rural newspaper or posted online on social networks. In this case, the narrator feels the need to include informative statements about the subject, especially in the introduction. Incorporating such humorous talk and memories that are spontaneously formed in daily life, the recounts of yârenlik directly portray the lifestyles of the village or site where they are set, their living conditions, common perceptions and views, namely their culture and socioeconomic state as they are based on true characters, events, and situations. The wording, the forms of addressing, and patterns of expressions are likely to offer insight into the local dialect and serve as a basis for further studies. Some “yârenlik”s disappear depending on changing social conditions and time. From this point of view, it is of capital importance to compile and review such recounts that may serve as an origin for cultural
and historical studies as well as folk literature. Dalakçı village of Mucur district of Kırşehir draws attention
with the prevalence of the expression of “yârenlik”. 155 of the “yârenlik”s that the villagers sent to the "Dalakçı Newspaper" were made into a book and published under the name "Yârenlikleriyle Köyümüz Dalakçı-1".
In our study, the “yârenlik”s in this book have been examined in terms of their humorous features and determinations have been made about the qualities that make them different from “teselleme” and anecdote.

Anahtar Kelimeler

Folk humor, yârenlik, anecdote, oral history, culture

Kaynakça

• Atlı, Sagıp. “Türkiye’deki Geleneksel Sohbet Toplantıları Üzerine Bir Değerlendirme”. Millî Folklor 117 (Bahar 2018): 88-101.
• Bascom, William R. “Folklorun Dört İşlevi”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Çev. Ferya Çalış. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
• Bergson, Henri. Gülme. Çev. Mustafa Şekip Tunç. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 1993.
• Erbaş, İbrahim. Kırşehir Dalakçı Köyü Sözvarlığı-Folklor-Geçmiş Günler. Ankara: Ürün Yayınları, 2015.
• Gökşen, Enver Naci. “Halk Fıkraları ve ‘Öğünmek Gibi Olmasın Ama’”, Türk Folklor Araştırmaları 292 (Kasım 1973).
• Güneş Ulus, Asuman. “Türk Halk Edebiyatında ‘Tesellemeler’”. Millî Folklor 118 (Yaz 2018): 19-26.
• Köksal, Murat ve Asuman Güneş Ulus. Yârenlikleriyle Köyümüz Dalakçı. Ankara, 2020.
• Sevindik, Azem. Türk Halk Kültüründe Mizah Ekolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.