Köroğlu’nu Greimas’la Okumak: “Köroğlu’nun İstanbul Seferi”ne Yapısalcı Bir Yaklaşım

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 123, 69 - 89, 29.09.2019

Fazıl Özdamar

Öz

Balkanlardan Doğu Türkistan’a kadar Türk Dünyası adını verdiğimiz bu geniş coğrafyada yaşayan Türk boylarının hemen hemen hepsinde, hatta yine bu coğrafyadaki Türk olmayan bazı milletler arasında anlatılan Köroğlu Destanı’nın ilk derlendiği yer İran’dır. 1830-1841 yıllarında Rusya’nın İran Büyükelçiliği’nde çalışan Alexander Chodzko tarafından yapılan/yaptırılan ilk derlemede kaydedilen Köroğlu Destanı’nın 13 kolu; 1842’de, Londra’da yayımlanmıştır. Bu yayından günümüze kadar Köroğlu Destanı hakkında Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Doğu Türkistan varyantları hakkında Türkiye’de çeşitli derleme ve inceleme çalışmaları yapılmışken adı geçen destanın İran Türkleri anlatmaları hakkında maalesef herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Doktora tezimizde kullanmak amacıyla 2011-2018 yılları arasında İran’da Türklerin yaşadığı birçok şehirde derlediğimiz Köroğlu Destanı metinlerinden biri de “Köroğlu’nun İstanbul Seferi” adlı koldur. Tebrizli Âşık Meşi Paşayî tarafından anlatılan bu kol, Köroğlu’nun ilk evliliğini yaptığı Nigar Hanım’ı, onun isteği üzerine İstanbul’dan Çamlıbel’e getirmesini konu almaktadır. Âşık Meşi Paşayî’nin anlattığı bu kolun önemli bir özelliği, belki de Türk destancılık geleneğinde sadece Köroğlu Destanı’na özgü bir anlatım tekniğiyle anlatılmış olmasıdır. Çeşitli kollardan oluştuğunu ve karmaşık bir yapıya sahip olduğunu bildiğimiz Köroğlu Destanı’nın bazı kollarının anlatımında İran’daki anlatıcılar, “ilk kol” dışındaki başka bir kolu anlatacaklarsa anlatacakları kolun olay örgüsüne geçmeden önce ilk kolu “kısaca” anlatırlar. Böylece Köroğlu’nun ortaya çıkışı hakkında dinleyicilerine hem bilgi verir hem de onları dinleyecekleri destanın ortamına hazırlarlar. Bu usul, Âşık Meşi Paşayî’nin adı verilen koldaki anlatımında da uygulanmıştır. İncelememizde; bu anlatım tekniği sebebiyle özellikle kullandığımız kolu, Türkiye’deki destan incelemesi üzerine yapılan çalışmalarda pek fazla denenmeyen farklı bir yapı incelemesiyle “okumak” ve değerlendirmek istiyoruz. Günümüze kadar Köroğlu Destanı üzerine Türkiye’deki yapı incelemelerinde “epizot” ve “motif” temelli inceleme tercih edilmişken göstergebilim alanında V. Propp’un metodunu yeniden yorumlayan P. Larivaille, J. M. Adam ve A. J. Greimas’ın oluşturdukları “Sözdizimsel Model” ya da “Beşli Şema” ve yine Greimas’ın oluşturduğu “Eyleyenler Modeli” ile bu destanın bir incelemesi yapılmamıştır. Bu bağlamda incelememizde söz konusu destanın adı geçen kolunu, hem “Sözdizimsel Model” hem de “Eyleyenler Modeli”ne göre ayrı ayrı ele alıp inceleyeceğiz. Genel olarak söz konusu metnin kısa bir özetini verdikten sonra metni, “Kurgu Aşamaları” başlığı altında “Sözdizimsel Model”e göre değerlendirecek; “Eyleyenler ve Oyuncular” başlığı altında ise kesitlere ayrılan metnin her kesitini, bu modelde kullanılan 6 eyleyene ve bu eyleyenlerin oyuncularına göre inceleyeceğiz. Böylece herhangi bir anlatı unsurunun, metnin yapısını nasıl etkilediğini; bu unsurların anlatıya nasıl dâhil edildiğini veya anlatıdan çıkarıldığını ve son olarak bu unsurların anlatıya eklenip çıkarılırken yaratıcı ya da aktarıcının nasıl bir yol izlediğini göstermeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Köroğlu, Tebrizli Âşık Meşi Paşayî, A. J. Greimas, Sözdizimsel Model, Eyleyenler Modeli

Evaluating the Koroglu Epic by Greimas’ Method: A Structural Approach to Koroglu’s Journey to Istanbul

Öz

The epic narratives of Koroglu has been told and known among all the Turkic speaking people who live in the geographical area from the Eastern Turkestan to Balkans that is called Turkic world. Besides the Turkic speaking people, the narratives of Koroglu has also been non-Turkic people in the region. As one of the neighbor country of Turks Iran is the first place where the epic narratives of Koroglu were collected. Alexander Chodzko, who worked as an officer at the Russian Embassy in Iran, in between 1830-1841, and while working at the embassy he had collected or had made collected 13 episodes Koroglu in Iran, and published those text in London, in 1842. Although there has been number of scholarly studies have been carried on the Koroglu epic narratives collected from Turkey, Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, and eastern Turkestan, since A. Chodzko’s first publication of Koroglu narratives collected from the Turks living in Iran, there has been no study or publication in Turkey. In order to make use in my PhD thesis, I have carried on number of fieldworks in Iran, in between 2011-2018 and during which I have collected number Koroglu epic narratives from the Turks living in different regions of Iran. One of the Koroglu episodes I had collected during those fieldworks is the episode named “Koroglu’s Journey to Istanbul” that was narrated by Ashik Meşi Paşayi. The subject matter of this episode is Koroglu’s marriage to Nigar Hanım who had fallen in love with Koroglu and asks him to take her from Istanbul to Chamlibel where Koroglu and his brave man reside. The importance of this episode is to be told in accordance with the narration technique special to the Koroglu narratives among Turkic epic narration traditions. As it has been known that as the whole Koroglu cycle consists of number episodes and a narrator may perform only episode at setting in Iran, and when a narrator of Koroglu is going to perform an episode other than the first episode, the narrator must begin with abstracting the first episode. As a result of summarizing the first episode the narrators both able to provides information on the previous happenings, and prepare their audience to the current episode he is going to narrate. This special Koroglu narration technique of Turkish ashiks living in Iran has also been applied by Ashik Meşi Paşayi while telling the episode of “Koroglu’s Journey to Istanbul”. In this article, I would like to examine the above mentioned episode in accordance with the “structural reading” which has not been used much by the epic scholars. Most of the epic studies in Turkey based on the “episode” and “motif” analyses, whereas there have been no analyses have made use of the “Syntactical Model” or “Narrative Sequences” which was developed P. Larivaille, J. M. Adams and A.J. Greimas as a new interpretation of the structural analyses developed by V. Propp. Therefore, in my article on the evaluation of the episode of “Koroglu’s Journey to Istanbul”, I would like to fulfill this lack of the usage on this new method that I will make use of both the “Syntactical Model” or “Narrative Sequences”, and the “Actantial Model”. In my evaluation, first I would like to provide a summary of narrative, and then I will examine the text in accordance with the “Syntactical Model” under the “Narrative Sequences”. Then, under the title “Actants and Players” the episode will be fractured into sequences that in accordance with the model there are six actants and each of them will be evaluated according to the players. In my final part, I would like to reach to the conclusions that I will be able to show how each element in the episode has been effecting the main structure of the episode; how each of those elements being included or excluded from the episode and also the result of those inclusion and exclusion, and also while structuring the episode as a whole what kind of a path the narrator is being implied.

Anahtar Kelimeler

Koroglu, Ashik Meshi Pashayi of Tebriz, A.J. Greimas, actantial model, syntax of narrative

Kaynakça

• Aslan, Ensar. (2001). “Halk Hikâyelerinde Kahramanların Kıyafet Değiştirme Motifi ve Arabızengi Tipi”, Turkbilig. S 2001-2, s. 1-10. Binark, İsmet. (1978). “Türklerde Resim ve Minyatür Sanatı”, Vakıflar Dergisi. S. XII, Ankara, s. 271-290. Chodzko, Alexander. (1842). Specimen of the Popular Poetry of Persia, as Found in the Adventures and Improvisations of Kurroglou, the Bandit-Minstrel of Northern Persia, and in the Songs of the People Inhabiting the Shores of the Caspian Sea; Orally Collected and Translated, with Philological and Historical Notes by Alexander Chodzko. London: Printed for the Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland. Dervişcemaloğlu, Bahar. (2016). Anlatıbilime Giriş. 2. Baskı, İstanbul: Dergâh Yay. Ekici, Metin. (2004). Türk Dünyasında Köroğlu (İlk Kol) (İnceleme ve Metinler). Ankara: Akçağ Yay. Ergin, Muharrem. (1997). Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile). 4. Baskı, Ankara: TDK Yay. Güneş, Asuman. (2012). Oğuz Grubu Türk Kahramanlık Destanlarında Kadın. Ankara: Kurgan Edebiyat Yay. Halaçoğlu, Yusuf. (2012). “Ulak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C 42, s. 77-79. Kıran, Ayşe ve Kıran, Zeynel. (2003). Yazınsal Okuma Süreçleri (Dilbilim, Göstergebilim ve Yazınbilim Yöntemleriyle Çözümlemeler). 2. Baskı, Ankara: Seçkin Yay. Kırbaşoğlu, Filiz. (2000). Köroğlu Destanı’nın Özbek Varyantları Üzerine Bir Araştırma -Göroğlu’nun Doğuşu, Yunus Peri, Hasanhan, Miskal Peri, Avazhan, Göroğlu’nun Ölümü- (İnceleme - Metinler) 2 Cilt. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. KK 1: Âşık Meşî Paşayî: 1931 doğumlu. Derleme, 25.07.2010’da Tebriz Elseven Âşık Kahvehanesi’nde yapılmıştır. Örnek, Sedat Veyis. (1971). Etnoloji Sözlüğü. Ankara: AÜ DTCF Yay.Örnek, Sedat Veyis (1973). Budunbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. Özdamar, Fazıl. (2014). Tebriz Âşıklık Geleneği ve Tebrizli Âşık Ali (Ali Feyzullahî Vahid). Ankara: Berikan Yay. Pehlivan, Gürol. (2015). Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Propp, Vladimir. (1987). Masalların Yapısı ve İncelenmesi. Çev.: Hüseyin Gümüş, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. Propp, Vladimir. (2011). Masalın Biçimbilimi. Çev.: Mehmet Rifat ve Sema Rifat, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay. Reichl, Karl. (2002). Türk Boylarının Destanları: Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı. Çev.: Metin Ekici, Ankara: TDK Yay.Uçan, Hilmi. (2016). Yazınsal Eleştiri ve Göstergebilim (Kuram-Uygulama, Çözümleme Örnekçeleri). 2. Baskı, İstanbul: İz Yay. Yetkin, Suut Kemal. (1963). “Türk Resim Sanatının Menşei Hakkında”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. C 11, s. 5-10. Yücel, Tahsin. (2015). Yapısalcılık. 3. Baskı, İstanbul: Can Yay.