Kutadgu Bilig Hakkında Çin’de Yapılan Çalışmalar ve Eleştirel Değerlendirmeler

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 124, 51 - 61, 15.12.2019

Osman Cüme

Öz

Karahanlılar dönemine ait eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, ilim dünyasına malum olduktan sonra bugüne kadar Türkiye başta olmak üzere, Rusya, Almanya, Fransa, Çin, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Amerika, Japonya gibi ülkedeki bilim adamlarının dikkatini çekmiştir. Bilindiği üzere, Kutadgu Bilig’in çeşitli dillerde manzum, mensur neşirleri, tıpkıbasımları yayımlandı. Karahanlıların tarihi, kültürü, edebiyatı, eski Türklerin inançları, Türk toplulukları üzerinde çalışan araştırmacılar için bakılması gereken birincil öneme sahip kaynaklar hâline geldi. Son dönemlerde bu ülkelerde yapılan çalışmalar hakkındaki bilgilere erişmek Kutadgu Bilig üzerindeki çalışmalar konusunda önem sağlar. Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig’in tenkitli metnini yayımladıktan sonra Çinli, Özbekistanlı âlimler; Arat’ın yayımladığı nüshadan yararlanarak eserin Uygurca ve Özbekçesini neşretmişlerdir. Çin’de Kutadgu Bilig hakkındaki araştırmaların tarihi yüz yılı aşmış olsa da 1980’li yıllardan sonra yoğunlaşmıştır. Uygurca ve Çince yayımlanan dergi, gazete, sözlüklerde Kutadgu Bilig hakkındaki bilgiler yer almıştır. Uygur dili, edebiyatı, Karahanlılar tarihi üzerinde çalışan bilginlerin ilgisini çekmiş ve bu konuda çok sayıda çalışma ortaya çıkmıştır. Kutadgu Bilig’in Çin’de resmî olarak tanıtılması, yayımlanması ve araştırılması Türkiye, Rusya ve Almanya gibi ülkelere göre geç başlamıştır. Özellikle Çin’de 1978 yılından sonra -reform yapıldıktan sonraki 40 yılda- Kutadgu Bilig; Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerinde yayımlanmıştır. Bilim adamları bu konuya çok ilgi göstermiş ve Kutadgu Bilig resmî olarak neşredildikten sonra Uygur dili, edebiyatı, tarihi ile uğraşan araştırmacılar son yıllarda dil, edebiyat, felsefe, folklor, hukuk, dış siyaset gibi çeşitli yönlerden Kutadgu Bilig hakkında incelemeler yapmışlardır. Çince ve Uygurca çok sayıda çalışma, akademik makale, doktora ve yüksek lisans tezi yazılmıştır. Çin’in farklı üniversitelerinde ve ilgili kurumlarında Kutadgu Bilig Araştırma Merkezleri, Kutadgu Bilig Tetkikat Cemiyetleri kurulmuştur. 1980-2000 yılları arasında Kutadgu Bilig konusunda ulusal ve uluslararası sempozyumlar düzenlenmiştir. 2010 yılından sonra, Kutadgu Bilig metninin Çince ve Uygurcası sesli olarak neşredilmiştir. Ayrıca Kutadgu Bilig konusunda doktora, yüksek lisans tezleri yazılmış ve kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Ancak Kutadgu Bilig’in dizini hâlâ yapılmamıştır. Bu sebeple araştırmacılar için bazı zorlukların oluştuğu görülmektedir. Bu makalede, ilk olarak geçen asrın başlarından günümüze kadar olan uzun bir süreçte Kutadgu Bilig’in Çin’de yayımlanan Çince ve Uygurca dergi, sözlük, ansiklopedi, ders kitabı, gazetelerde Yusuf Has Hacip’in hayatı, Kutadgu Bilig hakkındaki genel bilgilerin yer alması, yabancı ülkelerde yapılan araştırmaların Uygurca ve Çinceye tercüme edilmesi, tanıtılması, Kutadgu

Bilig’in Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerindeki çeşitli çevirileri ve özellikleri tek tek anlatılmış, daha sonra

Kutadgu Bilig hakkında yapılan araştırmalar değerlendirilerek Kutadgu Bilig’in çeşitli çevirilerinde bulunan

yetersizlikler ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Çeviri, Eleştirel Değerlendirmeler, Çin

Kaynakça

• Abudllah, Arslan vd. Kutadgu Bilig’in Belagati. Urumçi: Şincan Üniversitesi Yayınları, 2001.Abdureşit, Abdülehet. Yusuf Has Hacib’in Edebiyat ve Sanat Düşüncesi Üzerinde Araştırma. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi, 2013.Cai, Canjin.Kutadgu Bilig’deki Felsefevi Düşüncüler hakkında İlk İnceleme. Pekin: Şark Neşriyatı, 1992.Chao, Zhengrong. “Çin’deki Kutadgu Bilig Araştırmalarına Edebi bakış”.Milletler Edebiyatı Araştırmları 2017.1s. Chen, Jingping. Kutadgu Bilig’deki Sağlık Kayakları Üzerinde İnceleme. Xi’an: Shanxi Normal Üniversitesi Doktora tezi, 2007.Chen, Qingping. Kutadgu Bilig Eski Uygurların Sağlık Aklıdır.Pekin: Çin İçtimai Fenler Neşriyatı,2008.Davamet, Tömür. Çin’deki Azınlıkların Kültürü Büyük Sözlüğü. Pekin: Milletler Neşriyatı,1999, 6.baskı,103s,429s.Dolat, Zarip vd. Tarihi Miras- Kutadgu Bilig Üzerinde Beyan1,2. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı, 1986.Ebeydulla, Gulam vd. Tarihi Miras- Kutadgu Bilig Üzerinde Beyan3,4. Kaşgar: Kaşgar uygur Neşriyatı, 1988.Elfire. Kutadgu Bilig’deki Milliyet ve Dini Görüşler. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi, 2016.Erşiddin, Tursun. Kutadgu Bilig’teki Doğa Bilimine Ait Bilgiler.Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.Feng Jiasheng, Chen Suluo, Mu Guangyi. Uygurlar Tarihi Kaynaklarından Kısaca Derleme.Pekin: Milletler Neşriyatı,1958. Hevir, Semet. Yusuf Has Hacib’in Dünya Görüşleri. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.Hu Zhenhua, Geng Shimin. “Uygurlar’ın Destanı Kutadgu Bilig”. Şincan Edebiyatı1963.3s.Hüseyin,Esqer, Gopur, Vahitcan. Uygur Klasik Edebiyatı Tezisleri. Pekin: Milletler Neşriyatı,1988. İmin, Tursuncan. Kutadgu Bilig’in Viyana Nüshası Üzerinde Araştırma. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi doktra tezi, 2011.İslmai, Yüsüpcaneli. Kutadgu Bilig ve Kanun.Urumçi. Şincan Halk Neşriyatı,1993.Kadir, Reyha. Kutadgu Bilig ve Uygur Kültürü. Hohhot: İçki Moğol Halk Neşriyatı, 2003.--. Şark Ferasetinin Binyıllık Araştırılması-Kutadgu Bilig ve Kuzey Song Kongfüçyüz Klasiklerinin Karşılaştırılması. Pekin. Milletler Neşriyatı, 2009.-- Reyhan. Kutadgu Bilig’teki Kültür Aramalar. Pekin: Çin Demokratik Kanun ve Sistem Neşriyatı, 2016.Kolektiv haz. Uygur Edebiyatı Tarihi. Pekin: Milletler Neşriyatı.2006.
• Kolektiv haz. Cihai.Shanghai.Shanghai Cishu Neşriyatı,1979, 3.Cilt, 3635sKolektiv haz.Zhongguo Da Baike Quanshu, Minzu Wenxue Bufen. Pekin: Zhongguo Baike Quanshu Chubanshe,1986, 917s. Kolektiv haz. Cihai.Shanghai:Shanghai Cishu Chubanshe,2009, 1.cilt, 1108s.Kutadgu Bilig Araştırmalarından Tercüme Makaleler1. Şincan Uygur Özerk Bölgesi İçtimai Fenler Akademisi Milletler Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü haz. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1991.Kutadgu Bilig Araştırmalarında Makaleler2. Şincan Uygur Özerk Bölgesi İçtimai Fenler Akademisi Milletler Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü haz. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1991.Kutadu Bilig’den İnciler1,2,3,4. Emet, Erkin, Tursun, İlşat haz.Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı, 2013.Lang, Ying. Kutadgu Bilig ve Batı-doğu Kültürü. Urumçi. Şincan Halk Neşriyatı, 1992.Li, Ning. Kutadgu Bilig’in İngilizce Çeviri Hakkında Araştırma.Pekin: Milletler Neşriyatı, 2010.Liu, Xia. Kutadgu Bilig’in Çince Tercümesi Üzerinde Araştırma. Shanghai: Huadong Normal Üniversitesi doktora tezi,2013.Muhemmetimin, Abdüşükür. Kutadgu Bilig Hazinesi. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşrihyatı,1999.Ömer, Abdüresül vd. Kutadgu Bilig’deki Rubailer. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.Ötkür, Abdürahim. Hazineler Bosuğusıda. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1996.Sartekin, Atavull, Aziz. Uygurca Yayımlanan Eserler Kataloğu-Tarih ve Medeniyet kısmı. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı, 2004.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Çince çeviren. Geng Shimin, Wei Cuiyi. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1979.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Çince çeviren. Hao Guanzhong, Zhao Hongchao, Liu Bin. Milletler Neşriyatı, 1986.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Çinceye çeviren. İbrahhim, Talat. Pekin: Milletler Ün Sin Neşriyatı,2014.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Uygurcaya çeviren. Ziyai, Ahmet, Ötkür, Abürahim, Yüsüp, Memtimin. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1984. Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Uygurcaya çeviren. Turdı, Abdüşükür, Ekber, Kadir.Pekin: Milletler Neşriyatı,1991.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Fergana Nüshası. Osmanov, Mirsultan haz.Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı,2013.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Uygurcaya çeviren.Turdı, Abdüşükür vd.Urumçi. Şincan Halk Neşriyatı.Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. Viyana, Fergana ve Kahire nüshaların Tıpkıbasımı.Pekin: Milletler Neşriyatı, 1985.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Kazakçaya çeviren. Egebayev, Asqar. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1989.Yusuf Has Hacib.Kutadgu Bilig. Kırgızcaya çeviren. Kılıçbek, Turganali vd. Urumçi: Şincan Elbasması, 2013.Yusuf Has Hacib. Kutagu Bilig. Çeviren. Tugluk, Yarmuhemmet, Tahir. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı,2000.Yüsüp, Memtimin vd.haz. Uluğ İlmi Abide Kutadgu Bilig-bildiriler kitabı. Urumçi. Şincan Halk Neşriyatı,1999.Ziyai, Ahmet. Ahmet Ziyai Eserleri. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı,1988.