Haşhaş Bitkisinin Anadolu Kültüründeki Yeri ve İzleri

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 124, 202 - 212, 15.12.2019

Ayşe Fatma Erol Erman Yanık

Öz

Anadolu’nun bereketli toprakları, geçmişten günümüze çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış ve farklı
kültürlere mensup toplulukları ortak bir yaşam alanında buluşturmuştur. Bu coğrafyada var olan her uygarlık,
mevcut kültürel birikimin mirasçısı olmuş ve bu birikime katkı sağlayarak kendisinden sonraki kuşaklara rehberlik yapmıştır. Yaşadığı çevrenin zengin bitki florasından yararlanan Anadolu insanı, ortak ve köklü bir tarım
kültürünün oluşumuna katkı sağlamıştır. Arkeobotanik kanıtların yetersizliğine rağmen Anadolu’da haşhaş üretiminin tarih öncesi dönemlere kadar uzandığı düşünülmüş; bitkinin ortak bir tarım geleneğinin ürünü olarak
farklı kültürler tarafından benzer şekilde kullanıldığını ispatlayan pek çok örnekle karşılaşılmıştır. Bu çalışmada
ilk yazılı ifadelerine M.Ö. 2. binyılda rastlanan ve her dönem Anadolu insanının ellerinde işlenerek değer kazanan bu önemli bitkinin ekonomik, sosyal ve kültürel hayata ne derece sirayet ettiği üzerinde durulmuştur.
Hitit ve Urartulara ait iğne formlarında ve çeşitli eskiçağ uygarlıklarına ait tıbbi tedavi uygulamalarında haşhaşın sıklıkla kullanıldığı görülmüştür. Pedanius Dioscorides, Galenos ve Aetius gibi Anadolulu hekimler, afyonun tıbbi özelliklerinden yararlanmışlardır. Synnada, Ankyra ve Elaia gibi pek çok antik kentin sikkelerinde
haşhaş betimine yer verilmiştir. Anadolu Selçukluları gıda ve tıbbi uygulamaların yanı sıra, yarattıkları eserlerde
haşhaş motifini sıklıkla kullanmışlardır. Saray yapılarına ait seramik eserler, halı - kilim desenleri ve mezar
taşları da Anadolu insanının haşhaşa ne kadar değer verdiğini gösterir niteliktedir. 16. ve 19. yüzyıllar arasında
Anadolu’ya seyahat eden gezginler bitki ile ilgili önemli bilgiler aktarmışlardır. Mezopotamya uygarlıklarından
ve erken İslami kültürden gelen bilgi birikimini devralan Osmanlılar, bitkinin çok yönlü özelliklerinden yararlanmışlardır. Öyle ki haşhaş, 19. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti’nde tütün, buğday, arpa, kuru üzüm, ham ipek
ve incirden sonra ihracatı en çok yapılan yedinci ürün olmuştur. Cumhuriyet Döneminde de bitki, ülke ekonomisine ve kültürüne katkı sağlamaya devam etmiştir. Tarihsel sürece bağlı olarak üretimi ve kullanımı hususunda çeşitli kısıtlamalar getirilse de, günümüze kadar önemini korumayı başarmıştır. Temelde gıda ürünü,
yakacak ve tıbbi malzeme olarak kullanılan haşhaş, gündelik yaşama dair pek çok eşya ya da nesne üzerinde
resmedilmiştir. Nesne ile bütünlesen bitki motifinin, farklı duygu ve anlamları sembolize ettiği ifade edilmiştir.
Çoğunlukla yaşam ve ölüm gibi iki zıt kavram ile ilişkilendirilmiş ve hayatın pek çok alanında kendine yer
bulmuştur. Çalışma kapsamında, antik yazarların eserleri, seyahatnameler, modern kaynaklar, arkeolojik buluntular, sikkeler ve her türlü görsel malzeme incelenmiş, ele geçen tüm veriler kronolojik bir sıra takip edilerek
çalışmaya dâhil edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Haşhaş, Kültür

Kaynakça

• Arda, Berna. Anatolia; “The Cradle of Modern Medicine”. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 62/1 (2009): 8-12.
• Arık, Rüçhan. Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Bayat, Ali Haydar. “Turkish Medical History of the Seljuk Era”. Foundation for Science, Technology and Civilization, (2006): 01-14.
• Baytop, Turhan. “Haşhaş”. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, 1997.
• Büyükçanga Eren, Hilal. “Anadolu Selçuklu Seramiklerinde Figürlerin Dili ve Resim Eğitimi Açısından İncelenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2006.
• Charles, Denys J. Antioxidant Properties of Spices, Herbs and Other Sources. New York: Springer Science & Business Media, 2013.CNG. Classical Numismatic Group. Auction 53. 2000.
• Çolak, Filiz. “Anadolu'da Afyon Ziraatı ve Ticaretine Dair İzlenimler” . The Journal of Academic Social Science Studies 6, No 1 (2013): 513-529.
• Durbilmez, Bayram. “Muhyiddin Abdal'ın Tuyug ve Manileri”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 7 (1996): 427-438.
• Eriş, Eyüp. Bergamalı Lokman Hekim Galenos. Bergama Kültür ve Sanat Vakfı, Çağdaş Matbaası, 2010.Gögtaş, Nasıl, ve İlter İgit. “Ahlat Müzesinde Bulunan Urartu Dönemi Madeni Takılar”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 9, Sayı 17 (2019): 535-552.
• Gümüşçü, Ahmet, ve Osman Gümüşçü. “Türkiye'de Haşhaş ve Haşhaş Tarımının Coğrafi Dağılışı”. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 6 (1997): 123-148.
• Head, Vincent Barclay. Catalogue of the Greek Coins of Phrygia. London: British Museum, 1906.
• Hnila, Pavol. “Some Remarks on the Opium Poppy in Ancient Anatolia”. Mauer Schau, Festschrift für Manfred Korfmann (2002): 315-328.
• Hotham, David. Türkler II. (çev. Mehmet Ali Kayabal) İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 2000.
• Labanca, Fabiana , Jaroslava Ovesna, ve Luigi Milella. “Papaver somniferum L. taxonomy, uses and new insight in poppy alkaloid pathways”. Phytochemistry Reviews, (March 2018): 853-871.
• Mat, Afife. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Afyonun Tarihi”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları XI, Sayı 1-2 (2009): 285-290.
• Nesbitt, Mark. “Plants and People in Ancient Anatolia”. Biblical Archaeologist 58, No. 2 (1995): 68-81.
• Onaran, Burak. Mutfak Tarih Yemeğin Politik Serüvenleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Özgen, Yasin, Neşet Arslan, ve Nilgün Bayraktar. “Türkiye Açısından Önemli Bitki Haşhaşın Önemi ve Tarımı”. Ziraat Mühendisliği Dergisi, Sayı 364 (Aralık 2017): 4-8.
• Plutarkhos. Moralia (Plutarch’s Morals). (trans. William W. Goodwin) Boston: Brown and Company, 1878.
• Tamer, Ülkü. Yanardağın Üstündeki Kuş (Toplu Şiirler). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları , 1998.
• Toklu, Hale Zerrin. “Hypnos’un Haşhaşından Morfeus’un Morfinine”. Türk Farmakoloji Derneği Bülteni, Sayı 108 (2011): 19-21.
• TMO, 2018 Yılı Haşhaş Sektör Raporu, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018.
• Usta , Seval. “Selçuklu Çini ve Keramik Sanatında İnsan Figürüne İkonografik Açıdan Bir Bakış”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2005.
• Ünver, Süheyl. “XIV. Asırda Anadolu'da Selçukluların An'anesine Bağlı Mezar Taşları”. Vakıflar Dergisi, Sayı. XII (1978): 15-26.
• Veiga, Paula. “Opium: Was it Used as a Recreational Drug in Ancient Egypt?”. ATRA 3 (2017): 199-215.