Muharrem Ritüellerinde İslam Öncesi İnanç İzleri: İran Türkleri Örneği

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 125, 110 - 122, 20.03.2020

Behruz Bekbabayi , Umut Başar

Öz

Genel kabule göre 11. yüzyıldan itibaren Horasan üzerinden İran coğrafyasına gelen Türkler, İran'da yaklaşık 1000 yıl sürecek siyasi egemenlik kurmuş ve bu 1000 yıllık süre zarfında başta Farslar olmak üzere bölge halklarıyla kültürel etkileşime girmiştir. Bu etkileşimin doğal bir getirisi olarak Fars kültürünün birçok unsurunda Türklerin Sibirya ve Orta Asya’dan getirdiği eski inançların izleri tezahür etmiştir. Bu bağlamda eski Türk inanç izlerinin görüldüğü kültür unsurlarından biri de İran’daki Muharrem (Kerbela) ritüelleridir. İran’da Muharrem ayında gerçekleştirilen söz konusu ritüeller, İran Türkleri nazarında oldukça önemli bir yere sahiptir. İran Türklerinin Muharrem ayında gerçekleştirdiği ritüeller vasıtasıyla millî kimliklerini korudukları ve kültürlerini nesilden nesle aktar-dıkları görülmektedir. İran coğrafyasında Muharrem ritüelleri Türkler ve diğer etnik gruplar tarafından Muharrem ayının ilk on gününde genellikle benzer şekilde düzenlenmekle birlikte ritüeller pratiklerinin etnik gruplara göre farklılaştığı da görülmektedir. Muharrem ritüellerinde Türklerle diğer etnik gruplar arasında benzer pratiklerin varlığının sebebi genel olarak İran toplumunun Şiiliğe mensup olması ve “Zerdüştlük, Mazdekizm ve Maniheizm” gibi dinlerin etkisinin kültürel olarak devam etmesidir. Ancak Türklerle diğer etnik gruplar arasındaki pratik farklılıkların Türklerin eski kültürü ve inançlarından yani “atalar kültü, tabiat kültü, Gök Tanrı inancı ve Şamanizm”den kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu çerçevede çalışmanın amacı İran Türklerinin Muharrem ritüellerinin İslam öncesi Türk inançları bağlamında değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda çalışmada gözlem ve görüşme yöntemlerinden yararlanılmıştır. İran Türkleri arasında Muharrem ritüellerinde görülen göğse vurma, sırta zincir vurma, Kasım Otağı motifi, kara gömlek giyme, alem kaldırma, Hürr ve kardeşinin kȗlah ve kemerlerini çıkarıp boyna asma, kutsal (formel) sayılar ve matem günleri, ölü aşı, kutsal nesnelere bez bağlama, canlı ve cansız adak adama, sofra kültürü, atalar kültü, yaşlılara saygı ve kadınların yeri gibi pratikler eski Türk kültürü ve inanç sistemi bakımından değerlendirilmiştir. Çalışmadaki bulgulardan hareketle İran’da icra edilen Kerbela matemindeki ritüellerin, Fars ve Arap kültüründen izler taşıdığı kadar Türk kültüründen de izler taşıdığı saptanmıştır. Her ne kadar İranlı araştırmacılar tarafından Muharrem ritüellerinin büyük oranda İslam öncesi Fars inançlarından (örneğin Siyavuş Matemi) oluştuğu ileri sürülse de Kerbela mateminin Türk yas gelenekleriyle gösterdiği benzerlik orta-dadır. Saç baş yolmak, vücuda zarar vermek, ağıt yakmak gibi ritüellerin temelleri Şamanizm’e kadar uzanmaktadır. Şamanizm’in yanı sıra Muharrem ritüellerinde atalar kültü, tabiat kültü, Gök Tanrı inancı ve Türklerin eski yas gelenekleri kendini göstermektedir. Bu sebeple Muharrem ritüellerini oluşum, gelişim ve icrasını yalnızca eski Fars inançlarına bağlamak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Nitekim İranî kavimler 1000 yıldan uzun bir zamandır İran coğrafyasında başta Türkler, Moğollar ve Araplar olmak üzere birçok toplulukla iç içe yaşamaktadır. Bunun doğal bir sonucu olarak İran coğrafyasında birçok kültür iç içe geçmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Muharrem Ritüelleri, Türk İnançları, kült, yas, İran

Kaynakça

• Aça, Mehmet ve Ercan, Aktan Müge. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ed: M. Öcal Oğuz, 3. Baskı, Ankara: Grafikler Yayınları, 2005.
• Artun, Erman. Türk Halkbilimi, 2. Baskı, İstanbul: Kitabevi, 2005.
• ——. “Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri- Öğretiler-Dinler” (13.04.2007) Erişim: 29.05.2019, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_inanc_sistemleri.pdf
• Bayatlı, N. Yaşar. “Irak Türkmenleri Arasında Muharrem Ayı Ritüelleri Çerçevesinde Oluşan Sözlü Halk Edebiyatı Ürünleri ve Bu Ürünlerin Geleneksel Anlatıcıları”. Türk Kültürü ve Haci Bektaş Velî Araştırmalar Dergisi. S.86 (2018): 61-82.
• Bedirhan, Yaşar. “Eski Kaynaklara Göre Türklerde Şamanizm ve Daha Sonraki Dönemlere Tesiri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/76 (2018): 77-92.
• Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux. Paris: Klincksieck, 2006.
• Ergin, Muharrem. Orhun Âbideleri. 40. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2009.
• Eröz, Mehmet. Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, 1992.
• Gökalp, Ziya. Türk Medeniyeti Tarihi II, Haz. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1974.
• Grenard, Fernand. Mission Scientifique Dans La Haute Asie, 1890-1895 Vol. 2: Le Turkestan Et Le Tibet, Étude Ethnographique Et Sociologique. Paris: Forgotten Books, 1998.
• Güven, Filiz, “Kutsal Nesneler Bağlamında ‘Alem Gezdirme’ Ritüeli”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 6/13 (2018): 373-381.
• Hacıgökmen, M. Ali. “Türklerde yas Âdeti Temelleri ve Sonuçları”. Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Halse, Albert. O. The Use of Color Interiors. Mc Graw Hill, 1978.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. 2. Baskı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• ——. Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1986.
• ——. “Türk Şamanizmi Hakkında”. Makaleler ve İncelemeler, I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1977.
• Koca, Selim. Türk Kültürünün Temelleri, II. Ankara: Kültür Yayınları, 2003.
• Melikoff, İrene. Le Problem Kızılbash. Turcica, XII. 1975.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Onay, İbrahim. “İslamiyetten Önce Türklerde, Cenaze ve Defin İşlemlerinde Uygulanan Gelenekler ve Bunların Amaçları”. The Journal of Academic Social Science Studies 6/3 (2013): 479-490.
• Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• ——. Türk Mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), I. Cilt. 5. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• ——. Türk Mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), II. Cilt. 5. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Öncül, Kürşat, “‘Kasım Otağı’ Ritüelinin Mitolojik Kökleri ve Sosyo Politik Altyapısı”. Millî Folklor (27/111 2016): 171-179.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1988.
• Özerdim, Muhaddere Nabi. “Çin Dininin Menşei Meselesi ve Dinî İnançlar”. Belleten, 1962. XXVI.
• Roux, Jean Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul: İşaret Yayınlan 1994.
• Schimidt, P. Walter. “Eski Türkler’in Dini”. Çev. Sadettin Buluç, TDED. (XIII 1964): 75-90.
• Taneri, Aydın. Türk Devlet Geleneği: Dün-Bugün. 2. Baskı, İstanbul: Millî Eğitim Bakalığı, 1997.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010.
• Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihine Giriş. 2. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1970.
• Topaloğlu, Fatih. Şia’da Kerbela Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) I, Ed. Alim Yıldız, Sivas: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. 18. Basım, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
• Yıldırım, Dursun. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.