From Good to Award, From Evil to Punishment: A Cultural Approach to Kutadgu Bilig

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 125, 215 - 226, 20.03.2020

Hasan Güzel Hasan Hayırsever

Öz

Ahlak, kültürün içinde şekillenen ve anlamsal içeriği düşünce, inanç ve motivasyon farklıkları nede-niyle coğrafya, kültür ve tarihe göre çeşitlilik gösteren bir kavramdır. Göreceli ve değişken bir yapıya sahip olan bu kavramın içeriği, iyi ve kötü üzerine kuruludur. İyi ve kötü, düşünce tarihinde kimi zaman Sokrates, Platon ve Farabi’de olduğu gibi bilgiyle kimi zaman da Kant gibi davranışın ardındaki niyet ile özdeşleştirilir. Düşünürler, bir eylemin gerçekleştirilmesi ya da gerçekleştirilmemesi konusunda ortak bir değerin olduğuna ve evrensel ahlak yasasının objektif özelliklerine vurgu yapmaktadır. İdealleştirilen bir eylemin ortaya çıkması ödül ile sonuçlanırken; yapılmaması istenen eylemin gerçekleştirilmesi ise ceza olgusunu doğurur. En ilkel topluluklardan günümüz çağdaş toplumlarına kadar toplumsal hayatı düzenleyen kurallar vardır. Toplumsal yaşamı düzenleyen kurallar toplumsal yaşamda meydana gelen değişiklikler ile şekillenir. Her dönemde yazılı veya yazısız hukuk sistemi iyi > ödül, kötü >ceza karşıtlığı üzerine kurulur. Kişinin norm ve beklentilere uygun davranıp davranmadığı denetimini sağlayan unsurların en önemlisi toplumsal denetimdir. Türk dilinin ilk yazılı ürünlerinden olan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafından 1069-1070 yıllarında Kaşgar’da yazılmıştır. Hacib, 6645 beyitten oluşan bu eserinde, adından da anlaşılacağı üzere hem bu dünyada hem de ölümden sonraki yaşamda insanı mutluluğa ulaştıracak davranışları dört kahramanın diyaloglarıyla verir. Karahanlılar dönemi Türk toplumsal yaşamında büyük kırılmaların değişimlerin görül-düğü bir dönemdir. Bu dönemde de toplumun istikrarını ve bireyler arası ilişkileri düzenleyen ahlak değerleri ve hukuk sistemi mevcuttu. Bu değerler sisteminde tarihsel Türk töresi ve İslam’ın buyrukları söz konusu olmuştur. Eski inançlarından, Müslümanlığa geçen toplumun yeni ahlaki ve siyasi hedeflere ihtiyacı olduğunu bilen Hacib, toplumuna ve yöneticilerine hem bu dünyada hem ölümden sonraki yaşamda mutluluğa götürecek davranış sistemini göstermek istemiştir. İslam dinine geçen Türklerin toplumsal yaşamında ve düşünce dünyasında iyi ve kötünün içeriği değişmiş, yeni iyi-kötü insan tipi ortaya çıkmıştır. Hacib’in düşünce dünyasında iyi ve kötü, bilgi ile özdeşleştirilir. Hacib, bir aydın olarak din değiştirmiş bir topluma yeni ahlaki hedefleri Türk töresini gözardı etmeyecek şekilde sunar. Onun iyi-doğru insan tipi, Hoca Ahmet Yesevi’deki gibi tasavvufi öğretiyle değil; Türk töresinin ve İslam dininin prensipleriyle şekillenmiştir. Hacib, bu dünyaya fazla gönül bağlamayan, imanla Allah’a bağlı ve kalbi Allah sevgisi ile dolu, bilgili bireyleri idealleştirmiştir. Hacib, insanları iyilik yapmaya yöneltecek şekilde motive eder. Hacib, iyi kavramını ve iyi insan olmanın yüceliğini açıklarken insanları iyilik yapmaya farklı şekillerde güdüler. Çünkü erdemli olmanın sonucunda ödüle mutlaka kavuşulacaktır. Bilgili, merhametli ve itaatkâr insan, huzura ve mutluluğa erişilebilir. Ona göre Tanrının yarattığı kutsal canlı olan insan, iyi davranışlar ile hem bu dünyada hem de ahiret hayatında ödülüne kavuşacaktır. Hacib’e göre bilgisizlik, doğru konuşmamak, içki içmek, haram, isyankârlık, zina, kanunlara uymamak vs. kötüdür. Her insan, doğumundan ölümüne kadar toplumsal çevrede sergilediği kötü davranışlarından dolayı cezalandırıldığı için Hacib, kötü davranışların toplumsal hayattaki yaptırımlarını da mutlak suretle ifade etmiştir. Hacib, İslam’a geçen halkına kötü davranışın sadece bu dünyada da değil ölümden sonra da yaptırımla karşılaşılacağını hatırlatır. Toplumsal yaşam üzerinde etkili olan İslam dininin bu tür buyrukları Hacib için bir güdüleme aracı olarak kullanılmıştır. Bu, sosyal davranışların en önemli denetim unsurunun toplumun kendisi olduğu gerçeğini göstermektedir. 

Anahtar Kelimeler

kutadgu bilig, iyi, kötü, ödül, ceza

İyiden Ödüle Kötüden Cezaya: Kutadgu Bilig’e Kültürel Bir Yaklaşım

Öz

Kaynakça

• Arık, Feda Şamil. “Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suçlar ve Cezalar”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları, (1996):1-50.Arslan, Mahmut. Kutadgu Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.1987.Aydınlı, Yaşar. “Farabi’nin Bilgi Anlayışına Genel Bir Bakış”. bilimname IV (2004): 5-16. Başaran, İ. Ethem. Örgütsel Davranışın Yönetimi. Ankara: Siyasal Kitabevi. 1982.Çetin, Altan. “Kutadgu Bilig’de Türk Aile Kültüründe Bir Babanın Oğul İmajı ya da Süregiden Bellek/Kültür”. Milli Folklor 85, (Bahar 2010): 122-132.Deleuze, Gilles. Spinoza: Pratik Felsefe, İstanbul: Norgunk Yayıncılık. 2011Duignan, Brian. The Britannica Guide to Ethics: Thinkers and Theories in Ethics. New York: Britannica Educational Publishing. 2011.Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları, 2009. Fârâbî, E. N. Tahsîlü’s-saade. (Thk. C. Ali Yasin). in el-Amalü’l-felsefiyye, Beyrut. [=Fârâbî, E. N. Mutluluğun Kazanılması, Trans. Ahmet Arslan. Ankara: Vadi Yayınları]. 1999.Fârâbî, E. N. et-Tenbîh alâ sebîli’s-saade, (Thk., S. Halifat). Amman. [=Fârâbî, E. N. (1992). Mutluluk Yoluna Yöneltme.(Trans. Hanifi Özcan). İzmir].Güngör, Erol. Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk. İstanbul: Ötüken Neşriyat. 2008.Gürkan, Ülker. Hukuk Sosyolojisine Giriş. Ankara: Siyasal Kitabevi.1994.Kafesoğlu, İbrahim. Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1980.Kant, Immanuel. Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi, (Trans. İoanna Kuçuradi).Ankara:Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. 2013.Memmedova-Kekeç Ahmet. “Yesevi’nin Yaşnamesinde “Bilge Kişi” Arketipi”. Milli Folklor 116 (Kış 2017): 101-111.Nagel, Thomas. What Does It All Mean?: A Very Short Introduction to Philosophy. Oxford University Press. 1987.Oğuz, M. Öcal. “Yazılı Hukuk ve Sözlü Hukuk Açısından Evlenme Pratikleri ve “Töre Cinayetleri””. Milli Folklor 95 (Güz 2012): 103-113.Ögel, Bahaddin Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1993.Rûdânî, Büyük Hadis Külliyatı Cem‘u’l-fevâid, (çev: Naim Erdoğan), İz Yayıncılık, İstanbul. 2012.Spinoza, Benedictus. Ethica, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2012.Sümer, Neslihan. “Bir Kültür Ürünü Olarak Hukuk”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 38/1-2 (1998): 313-321.Toprak, Funda. “İnsan-ı Kâmil’e Bakışlarıyla Yusuf Has Hacip ve Hoca Ahmed Yesevî”. bilig 80 (2017): 95-122.Turhan, Mümtaz, Kültür Değişmeleri (Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik), 6. Baskı, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2010.Yusuf Khass Hajib. Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turco Islamic Mirror for Princes. Translated with Introduction and notes. By Robert Dankoff. Chicago and London: The University of Chicago Press 1983.Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig-I, Metin (Haz. Reşit Rahmeti Arat), Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. 1999.