Yarasa Çorbası: Koronavı̇rüs Hakkında Modern Çağın Mı̇tlerı̇ ve Şehı̇r Efsanelerı̇

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 127, 59 - 71, 21.09.2020

Mustafa Duman

Öz

Covid-19 olarak adlandırılan ve ülkemizde yaygın olarak “koronavirüs” adıyla bilinen virüs salgını hakkında gerek sosyal medyada gerekse diğer iletişim kanallarında pek çok bilgi paylaşılmaktadır. Bu bilgilerin çoğu, “yalan haber” bağlamında değerlendirilebilecek metinlerde yer almaktadır. Bu metinlerin mit, şehir efsanesi, dedikodu ve söylentilerle de yakından ilişkisi bulunmaktadır. Bu ilişki yaratım-aktarım süreci açısından daha iyi gözlemlenebilir. “Modern” insan, gündelik hayatta karşılaştığı sorunlara mevcut teknolojiyle çözüm bulurken teknolojinin ve şu ana kadar sahip olunan bilgi birikiminin koronavirüsün kaynağı ve tedavisi hakkında net bir cevap bulamaması, söz konusu anlatıların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla, koronavirüsün kaynağının ve tedavisinin ne olduğu, tedavi edilemezse insanlığın sonunun ne olacağı hususunda sürekli bir metin üretimi ortaya çıkmaktadır. Bu metinler ise sosyal medya kanalları aracılığıyla küresel anlamda oldukça hızlı bir şekilde yayılmaktadır. Ayrıca bu metinler, elektronik ortamdan koparak insanların gündelik hayatta birbirlerine anlattıkları “hikayeler”e dönüşmektedir. Anlatıcı ve dinleyicilerin temel gayesi ise bilinmez olanı anlamlandırmaya çalışmaktır. Bu bağlamda koronavirüs sadece fen bilimlerinin incelediği bir konu olmaktan çıkıp, başta psikoloji ve antropoloji olmak üzere insan davranışını anlamaya çalışan tüm disiplinlerin çalışma alanına girmektedir. Söz konusu koronavirüs hakkındaki efsaneler, yalan haberler ve diğer anlatılar olduğunda, halk bilimi merkezli bir incelemenin yapılması da zorunlu hâle gelmektedir. Bu nedenle, bu makalede salgın hakkında üretilen mitler, şehir efsaneleri, dedikodular, söylentiler ve yalan haberler; ortaya çıkış nedenleri, metinlerin yayılma sürecindeki etkin faktörler, metinlerin türsel özellikleri ve işlevleri bakımından ele alınmıştır. Bu doğrultuda makalenin amacı, koronavirüsün kaynağına dair ortaya çıkan şehir efsanelerinin kökenini belirlemeye çalışmaktır. Ayrıca, bu efsanelerin oldukça kısa sürede yayılması ve bilinirlik kazanmasının nedenlerini tartışmaya açmak makalenin bir diğer amacıdır. Makalede yer verilen metinler alan araştırması neticesinde derlenmiştir. Ancak bu alan araştırmasında klasik derleme yöntemlerinden olan mülakat, gözlem ya da anket kul- lanılmamış; bunun yerine söz konusu efsanelerin yayıldıkları ana mecra olan internet ortamında bir derleme çalışması gerçekleştirilmiştir. Bunun için; Google Trends, Twitter Trend Topics ve hashtags (konu etiketleri) ve benzer şekilde Facebook’ta da konu etiketlerinden faydalanılmıştır. Bu derleme alanlarında, 2020 Mart, Nisan ve Mayıs aylarını kapsayan taramalar (derlemeler) yapılmıştır. Bu haliyle, internet ortamındaki folklorik bilginin derlenmesinde takip edilebilecek bir “çevrim içi alan araştırması” denemesi yapıldığını ifade etmek mümkündür. Makalede, koronavirüsle ilgili en fazla paylaşılan ve “inanılan” şehir efsaneleri örneklem olarak belirlenmiş ve bu örneklemi desteklemek adına, bu süreçte ortaya çıkan çeşitli dedikodu ve söylentilerden de faydalanılmıştır. Bu anlatıların paylaşım kanalları, paylaşıcıları ve alıcılarının iletişim süreci; içerik ve yapı özellikleri de makalenin kapsamı dahilinde ele alınan hususlardır.

Anahtar Kelimeler

korona virüs, yalan haber, şehir efsanesi, mit, aktarım ortamı

Kaynakça

• Audi, Robert. Belief, Justification, and Knowledge: An Introduction to Epistemology. Belmort, CA: Wadsworth Publication Co., 1988.
• Baysal, Nagihan. Türk Halk Kültüründe Su. İzmir: Ege Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Ben-Amos, Dan. “Toward a Definition of Folklore in Context”. The Journal of American Folklore, (1971/84-331): 3-15.
• Difonzo, Nicholas ve Bordia, Prashant (2007). “Rumor, Gossip and Urban Legends”. Diogenes (2007/54-1):19-35.
• Duman, Mustafa. “Geleneksellik-Gerçeklik İlişkisi Bağlamında Bilginin Niteliği ve Folklorda Yalan Haber”. Folklor/Edebiyat (2009a/100-4): 971-984.
• Duman, Mustafa. Türk Halk Anlatmalarında Olumsuz Tipler –Mit, Destan, Halk Hikayesi-. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2019b.
• Dundes, Alan. “At Ease, Disease: AIDS Jokes as Sick Humor”. American Behavioral Scientist (1987/30): 72-81.
• Ersoy, Ruhi. Sözlü Tarih Folklor İlişkisi Baraklar Örneği: Disiplinler Arası Bir Yaklaşım Denemesi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Fedakar, Pınar. “Besleyen mi, Öldüren mi: Türk Mitik Tasavvurunda Anne Arketipinin Antropomorfik Görünümleri”. Milli Folklor (2014/26-103): 5-19.
• Honko, Lauri. “Miti Tanımlama Problemi”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar II, 3.b. Çev. Nezir Temür. Ankara: Geleneksel Yayınları, 145-153, 2014.
• Jung, Carl Gustav . Dört Arketip. Çev. Zehra Aksu Yılmaz. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Kitta, Andrea. “Altrenative Health Websites and Fake News: Taking a Stab at Definition, Genre, and Belief.” JAF (2018/131): 403-412.
• Lévi-Strauss, Claude. Mit ve Anlam. Çev. Gökhan Yavuz Demir. İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• Scaltsas, Theodore. “Platon’da ‘Doğru İnanç ve Tekilleşme (Individuation)’ Olarak Bilgi”. Çev. Eda Çakmakkaya. Dört Öge (2018/14): 235-258.
• Solmaz, Başak. “Kitle İletişim Araçlarında Kurgulanan Gerçeğin Boyutları, Teorik ve Uygulamalı Bir Çalışma.” Selçuk İletişim (2004/2): 50-56.
• Solmaz, Başak. “Söylenti ve Dedikodu Yönetimi”. Selçuk Üniversitesi SBE Dergisi (2006/16): 563-575.
• Tangherlini, Timothy R. “‘It Happened Not Too Far from Here...’: A Survey of Legend Theory and Characterization.” Western Folklore (1990/49-4): 371–390.
• Yıldırım, Dursun. Türk Bitiği Araştırma/İnceleme Yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• Baker, Nick. “From the origins of the virus to how it transmits, an Australian health security expert and an immunology professor address some of the conspiracy theories and myths being shared about COVID-19” (5 Nisan 2020) 5 Nisan 2020. SBS News. https://www.sbs.com.au/news/the-most-common-conspiracy-theories-about-coronavirus-debunked
• Deutsch, James. “The Values—and Dangers—of Folklore during a Global Pandemic” (25 Mart 2020) 5 Nisan 2020. Folklife. https://folklife.si.edu/magazine/values-dangers-of-folklore-global-pandemic
• Ersoy, Elif. “Jung’un Arketip Kavramı” (y.t.y.) 5 Nisan 2020. http://sosyolojisi.com/arketip-kavrami-jungun-arketip-kavrami/3148.html
• GoogleTrends. “#batsoup, #bat soup” (y.t.y.) 5 Nisan 2020. https://trends.google.com/trends/explore?q=batsoup
• Saklıca, Emre. “Koronavirüsle ilgili sorular ve gerçekler” (6 Şubat 2020) 5 Nisan 2020. Teyit.org. https://teyit.org/koronavirusle-ilgili-sorular-ve-gercekler/
• The Ohio State University Center for Folklore Studies Center. “Covid-19 Resources for Folklorists” (y.t.y.) 5 Nisan 2020. https://cfs.osu.edu/about/resources/covid-19-resources-folklorists
• WHO. “Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Report – 1” (21 Ocak 2020) 5 Nisan 2020. https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200121-sitrep-1-2019-ncov.pdf?sfvrsn=20a99c10_4
• Y.a.y. “How people decide what news to trust on digital platforms and social media” (17 Nisan 2016) 5 Nisan 2020. https://www.americanpressinstitute.org/publications/reports/survey-research/news-trust-digital-social-media/
• Y.a.y. “Büyüteç: Çin mutfağı ve koronavirüs salgını nasıl yanlış ilişkilendirildi?” (6 Şubat 2020) 5 Nisan 2020. Teyit.org. https://teyit.org/buyutec-cin-mutfagi-ve-koronavirus-salgini-nasil-yanlis-iliskilendirildi/
• Y.a.y. “Covid-19 Oral History Project”. (16 Mart 2020) 5 Nisan 2020. Foxfire. https://www.foxfire.org/covid-19-oral-history-project-2/