Doğaya Uyarlanma Stratejisi Olarak Orhun Abidelerindeki Türk Biyoetiği

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 128, 5 - 18, 18.12.2020

Mehmet Surur Çelepi

Öz

Orhun Abideleri, Türklerin kültürel belleğindeki birçok hatırlama figürünün yer aldığı ilk yazılı eserlerdendir. Türklerin evren, insan ve doğa tasarımlarıyla belirginleşen doğaya yönelik zihin kodlamaları da, söylev özelliği gösteren abideler sayesinde zamanımıza ulaşmıştır. Bilge Tonyukuk Abidesinin UNESCO’nun 2020 yılı Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri Programına dâhil edilmesi, Abidelerdeki doğa anlayışının yorumlanması, içselleştirilmesi ve yaygınlaştırılması için bir fırsattır.
Küreselleşmenin doğayı tahrip etmesi birçok disiplinde ekoloji çalışmalarını artırır. İnsan merkezci yaklaşımın yarattığı tahribat, edebiyatta da ekoeleştiri kuramını doğurur. Ekoeleştiri metin merkezli bir kuram olduğundan, sosyal bilimlerde ve bazı realist edebî-tarihî eserlerin incelenmesinde, yaptırımı olduğuna inanılan ve uygulamayı esas alan biyoetik kuramı yaygınlaşmaya başlar.
Biyoetik, canlılara yönelik bilimsel araştırmalarda, etik normları belirlemek amacıyla yaygınlaşan bir kuramdır. İlk olarak tıp, genetik ve biyoloji alanlarındaki çalışmalarda etik normlar belirlemeyi hedefleyen biyoetik, zamanla canlılarla ilgili tüm çalışmalarda ortaya çıkan etik sorunları kapsayan disiplinlerarası bir anlam alanına sahip olmuştur. Biyosferin tahribatı da biyoetiğin alanına dâhil olur. Toprak etiği, hava etiği, su etiği, bitki etiği, hayvan etiği gibi etik normların bileşkesi doğa biyoetiği olarak belirginleşir.
Biyoetikten önce, kuramın anlam alanı doğa kültleri ile karşılanıyordu. Felsefenin ve bilimin, canlılara yönelik bilimsel çalışmalarda uyulması gereken normlar olarak belirginleştirdiği biyoetik, kadim Türk kültüründe doğa kültlerine bağlılık ve saygı olarak karşılık bulur. Doğaya bağlı olarak yaşayan ve doğayı varoluş sürecinin aşaması olarak kabul eden Türkler, doğa ile ilişkilerini düzenleyen doğa kültlerine sahiptiler.
Türklerin geleneksel biyoetikleri Orhun Abidelerinde de yer alır. Doğaya ait unsurların tümü bütüncül evren bakışıyla “yer ve su” olarak değerlendirilmiş ve bunlara kutsiyet verilmiştir. Her defasında da yer ve su ruhlarının kutsal oldukları Tanrı kelimesi ile beraber kullanılarak hatırlatılmıştır. Abidelere göre yer ve su, Türklerin bütün kutsal mekânları için kullanılan bir ifadedir. Abidelerdeki geleneksel Türk biyoetiğinin görünümü olan yer ve su ruhları; dağ, orman, ağaç, su, ateş, ocak gibi unsurların tümünü karşılar. Doğayla bir bütün ve uyum içinde yaşayan Türkler, bu uyumu doğa unsurlarının var olduğuna inandıkları ruhlarıyla karşılıklı ilişkilerine dayandırırlar. Orhun Abidelerindeki Türk biyoetiğine göre doğa ve çevre, insanın varlık sürecinin gereksinimidir. Varoluş, tabiattaki uyuma bağlıdır. Türkler, tekâmüllerinin söz konusu değerlerin korunmasıyla mümkün olduğunun farkındaydılar.
Yer ve suyun bütün doğayı karşılaması, modern biyoetik çalışmalarındaki canlı-merkezcilik düşüncesiyle örtüşmektedir. Bu durum, Türklerin geleneksel ekolojik birikimlerinin asırları aşan bir ufukla günümüzün çağdaş ve evrensel biyoetik normlarına karşılık geldiğinin işaretidir. Türkler, modern insanın doğayı koruma hassasiyetinin neticesi olan biyoetiği, kadim kültürlerinde varoluş meselesi olarak kabul etmiş ve yaşam felsefesine dönüştürmüştür. Bu tasarımın Orhun Abidelerinde yer alması, Orhun Abidelerindeki birçok değerin günümüzde tekrar yorumlanması gerektiğini ve sürdürülebilir bir çevre için fırsat olduğunu gösterir.

Anahtar Kelimeler

Orhun Abideleri, Kültür, Doğa, Biyoetik, Yer ve Su Kültü

Kaynakça

• Arslan, Mustafa. “Türk Destanlarında Evren Tasarımı”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2005.
• Aşar, Haluk. “İnsan-Merkezcilik Canlı-merkezcilik İkileminde Biyoetik”. Türkiye Biyoetik Dergisi, 4/2, 2017:74-86.
• Barber, R. Benjamin. “Cihad Mcdünyaya Karşı: Küreselcilik ve Kabilecilik Dünyayı Nasıl Yeniden Şekillendiriyor?”. Küreselleşme, Kültür, Medeniyet. (çev. Haluk Özdemir). (Editör: Kudret Bülbül). Ankara: Orient Yayınları, 2013.
• Büyükşahin, Ferhat. “Kültür-Çevre Bağlamında Geleneksel Ekolojik Bilginin Korunmasının Önemi: Sarıkeçili Yörükler Örneği”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2017.
• Çelik, Adil. “Dede Korkut Anlatılarından XXI. Yüzyıla Avcı Folklorundaki Süreklilik ve Dönüşümlerin Ekoeleştirel Bir Analizi”. Ekoeleştiri Folklor ve Edebiyat İncelemeleri. Konya: Kömen Yayınları, 2019.
• Divitçioğlu, Sencer. Kök Türkler, Kut, Küç, Ülüg. İstanbul: YKY, 2000.
• Dönmez, Başak Ağın. “Ekoeleştiri ve Hayvan Çalışmaları: Avatar, Madagaskar ve Madagaskar 2 Filmlerinde Doğa ve Hayvan Temsilleri”. Ekoeleştiri Çevre ve Edebiyat, Ed. Serpil Opperman, Ankara: Phoenix Yayınları, 2012.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı İnceleme. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2001.
• Ergun, Pervin. “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”. Millî Folklor 87, 2010:113-122.
• Garrard, Greg, Ekoeleştiri, Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar. (çev. Ertuğrul Genç). İstanbul: Kolektif Kitap, 2017.
• Göçer, Emine. “Biyoetik Açıdan İnsan Doğası”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2011.
• Hamilton, James Russel. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (çev. Vedat Kökten). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1976.
• Kuçuradi, İonna. Ahlâk, Etik ve Etikler. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2019.
• Lieber, Robert ve Ruth Weisberg. “Küreselleşme, Kültür ve Kimlik Krizi”. Küreselleşme, Kültür, Medeniyet. (çev. Ve Editör: Kudret Bülbül). Ankara: Orient Yayınları, 2013.
• L’vovo, Eleonara L’vovna, ve diğer. Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri II, İnsan ve Toplum. (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları, 2013.
• Oğuz, Öcal. “Küreselleşme ve Ulusal Kalıt Kavramları Arasında Türk Halk Bilimi”. Millî Folklor 50, 2001: 5-9.
• Oğuz, Yasemin N. ve diğerleri. Biyoetik Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2005.
• Opperman, Serpil, “Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat Çalışmalarının Dünü ve Bugünü”, Ekoeleştiri Çevre ve Edebiyat. Ed. Serpil Opperman, Ankara: Phoenix Yayınları, 2012.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Önal, Mehmet Naci. “Kutsalın Türk Kültüründeki İzleri Tanrısal Simgecilik,” Milli Folklor 84, 2009: 57–72.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Peker, Selçuk. Mezar ve Türbelere Kült Merkezli Bir Bakış (Aksaray Örneği). Konya: Kömen Yayınları, 2015.
• Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (çev. Aykut Kazancıgil-Leyla Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• ____________. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları, 1998
• Tekin, Talât. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Yıldırım, Ayşe Ege ve Nesrin Çobanoğlu. “Biyoetik Bir Miras: Geleneksel Yerleşim Biçimlerinde Biyoetik Değerler”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/1, 2009: 97-126
• Yıldırım, Dursun. “Coğrafyadan Vatana Geçiş ve Vatan İle Göç Ediş Problemi”. Türk Bitiği Araştırma-İnceleme Yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• Yolcu, Mehmet Ali ve Mehmet Aça. “Geleneksel Ekolojik Bilgi Ve Folklor”, Foklor/Edebiyat, 25/100, 2019: 861-871.