41 Kere Maşallah: Geleneksel Konut Mimarisinde Nazarlık Olarak Maşallah Kullanımı ve İstif Çeşitleri

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 128, 179 - 205, 18.12.2020

Ayşe Budak

Öz

Anadolu’nun neredeyse tüm bölgelerinde geleneksel konut mimarisinde karşılaşılan süsleme unsurlarından birisi ve en yaygını “maşallah” yazılı levhalardır. İnşa edildikleri döneme göre değişen bu levhalar Arap harfleri ile oluşturuldukları gibi Latin harfleri ile de yazılmışlardır. Süslemenin ötesinde bu levhaların bu kadar benimsenip kullanılmasında başka bir etmen daha yatmaktadır. Nazar olarak adlandırılan ve insana, hayvana, sahip olunan mülke, eşyaya dokunduğunda bozucu etkileri olduğu kabul edilen bakışlardan korunmak için nazarlık kullanmak eskiçağ topluluklarından itibaren varlığı bilinen bir uygulama olmuştur. Boncuklar, hayvan kemikleri ve boynuzları, üzerlik ve çörekotu gibi bitkilerin kurutulmasıyla elde edilen bu nazarlıklar, kullanılan alana göre boyutlandırılmıştır. Bu nazar objeleri, kimi zaman bir çocuğun omzuna iliştirilecek kadar küçük, kimi zaman bir evin kapısına asılacak kadar büyük boyutlara ulaşmıştır. Nazar boncukları ise bu uygulamanın en yaygın malzemesidir. Genellikle nazar değdirme gücü yüksek olan bakışlar mavi renkli gözlere bağlanmış ve mavi renkli nazarlıkların içine siyah renkle yapılan gözlerle, kem bakışlı nazar geri yansıtılmaya çalışılmış ve böylece nazar boncukları ile bir koruma sağlanıldığına inanılmıştır. İslamiyet’in nazara bakışı; takip edildiğinde Kuranı Kerim’de nazar ayetinin bulunmadığı görülür. Nazara dair bir açıklamaya yine Kuranı Kerim’de rastlanmaz. İslam öncesi inanışlarda oldukça geniş bir coğrafyada karşılaşılan nazar inancına ilişkin İslam dışı uygulamalara karşılık, İslam dini ile ilişkili olarak özellikle nazar ve ona karşı koruyucu bir kalkan olarak İslami bir terim tercih edilmiştir. Güzellikleriyle ilgi çeken ve çok beğenilen şeylerin nazardan korunması amacıyla; ne güzel, Allah kötü bakışlardan saklasın anlamında “maşallah” demek Müslümanlar arasında yaygın bir gelenek haline gelmiştir. Yeni doğan bebeklere, sünnet olan çocuklara ve kimi zaman evlenen çiftlere düğün sırasında “maşallah” yazılı altın nazarlıklar takılır ve bu bir gelenek ve âdete dönüşür. Arabaların üzerine maşallah yazıları asılmış, evlerin cephelerine de yaygın biçimde maşallah yazıları işlenmiştir. Geleneksel konut mimarisinde evlerin cephelerine asılan maşallah levhalarla hem binanın hem de evin hane halkının dirliğinin, kem gözlerin haset bakışlarından korunması hedeflenmiştir. Genellikle konut cephelerine ve saçak seviyesine yakın yapılan bu levhaların farklı tekniklerle işlendiği tespit edilmiştir. Geleneksel konutlarda karşılaşılan “Maşallah” levhaların kullanımı ve istif çeşitleri ilk kez bu çalışmada toplu olarak ele alınmıştır. Bir bölgenin ya da bir yerleşimin örneklerini katalog halinde tanıtmak yerine, Anadolu’nun tümünde karşılaşılan yazılardan seçilmiş örnekler ve kullanım yerleri üzerinden genel bir değerlendirme yapmak çalışmanın hedefi olmuştur. Anadolu’nun tümü için yerinde tespit çalışmasının mümkün olmaması nedeniyle farklı istif çeşitlerinin tespiti için geleneksel konutlarla ilgili yapılan çalışmalar incelenmiştir. İç Anadolu bölgesindeki geleneksel konutlar üzerindeki yazıların tespiti için yüzey araştırması yapılabilmiştir. Örneklerin seçiminde, Anadolu’nun her bölgesinde görülebilen örnekler tercih edilmiş böylece genel çıkarımlara ulaşmak hedeflenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Maşallah, Nazarlık, Mimari, Geleneksel Konut, İstif

Kaynakça

• Acıpayamlı, Orhan. “Anadolu’da Nazarla İlgili Bazı Adet ve İnanmalar”, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Dergisi. C.XX, S1-2. Ankara 1962, s.1-40.
• Akar, Azade. “Tezyini Sanatlarımızda Vazo Motifleri”. Vakıflar Dergisi. S. 8, Ankara 1969, s. 267-289.
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul 2010.
• Altıer, Samiha. “Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S.26. Çanakkale 2019, s.149-202.
• Aydın, Remzi. “Ağın Evleri Üzerindeki Kitabeler”. Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları. Konya 2019, s.833-852.
• Birol, İ. Ayan. “Şukufe”. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul 2010. s.258-259.
• Boratav, Pertev N. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul 1984.
• Bozkurt, Nebi, Selda Ertuğrul. “İbrik” T.D.V. İslam Ansiklopedisi. İstanbul 2000. s.372-376.
• Ceyhan, Adem. “Bazı Yazma ve Basma Türk Atasözü Derlemeleri”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. S. 4. İstanbul 2011. s.175-225.
• Çelebi, İlyas. “Nazar”. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.32. İstanbul 2006. s.444-446.
• Çıblak, Nilgün. “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”. Türklük Bilimi Araştırmaları (Tübar). S.15. Ankara 2004. s.103-125.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul 1999.
• Derman, Uğur. “İstif”. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 23. İstanbul 2001. s.330-333.
• Erbaş, A. Maktal. “İzmir’in Bazı Tarihi Yapılarındaki Nazar Kitabeleri”. Sobider Sosyal Bilimler Dergisi. S.25. Malatya 2018. s.76-89.
• Ekici, M. Pınar Fedakâr. “Gelenek, Aktarma, Dönüşüm ve Kültür Endüstrisi Bağlamında Nazar ve Nazar Boncuğu”. Milli Folklor. S.101, Ankara 2014. s.40-50.
• Gür, Durmuş, Nazlı Soykan. “Anadolu Kültüründe Nazar ve Nazarlıklar: Safranbolu Örneği”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Vol.2. No:3. Karabük 2013. s.115-158.
• Gürkan, S. Leyla. “Nazar”. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.32. İstanbul 2006. s.444-446.
• İmamoğlu, Vacit, Mustafa Korumaz. “Inscription Plates on Houses in Gesi, Kayseri”. Thirteenth International Congress of Turkish Art. 2009. p. 333-343.
• Kalafat, Yaşar. Kuzey Azerbaycan-Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta Eski Türk Dini İzleri. Ankara 1998.
• Kandemir, Fatih. “(Dindarlık Algılarına Göre) Halk İnançlarının Psikolojik Etkileri”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S.VII/II. Erzincan 2015. s.1-22.
• Osman, Rıfat. Edirne Evleri. İstanbul 1976.
• Özbek, Yıldıray. “The Peacock Figure and Its Iconography in Medieval Anatolian Turkish Art”.10th International Congress of Turkish Art (17-23 September 1995), Genève 1999. pp.537-546.
• Özsayıner, Z. Cihan. “Hat Sanatında Meyve İstifli Hatlar”. Turkish Studies. C.3/5. Ankara 2008. s.87-109.
• Özkafa, Fatih. “Hat Sanatında Tasarım İmkanları ve Yöntemleri”. Derin Tarih Dergisi, Hat Sanatı Özel Sayısı. S.13. İstanbul 2018. s.2-7.
• Özkafa, Fatih. “Hat Sanatında Armudî İstifler”. Klasik Sanatlar Yıllığı. S. 3. İstanbul 2015. s.24-39.
• Seyfettin, Ömer. Gizli Mabed. İstanbul 2018.
• Taburoğlu, Özgür. Nazar, Başkası Nasıl Görür? Ankara 2017.
• TOKAY, Hale, Kıvanç Hamdi Kuşüzümü. "Kaide, Papuç ve Şerefe Özelliklerine Göre İstanbul Minareleri". Restorasyon Yıllığı Dergisi. 2. İstanbul 2011. s. 50-61.
• Uçar, A. “İnanç ve Estetiğin Bütünleşmesi: İzmir Yapılarında “Maşallah” Yazılı Nazarlıklar”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. İzmir 2017. s.223-238.
• Ürer, Harun. “Geleneksel Türk Evi Ölçeğinde Eskigediz Evlerinin Cephe Düzenlemesi”. Sanat Tarihi Dergisi. C.22, S.2. İzmir 2013. s.189-230.
• Yaşaroğlu, Kamil. “Maşallah”. TDV. İslam Ansiklopedisi. C.28. İstanbul 2003. s.104-105.
• Yavuz, Yıldırım. “Mimar Kemalettin Bey (1870-1927)”. Odtü Mimarlık Fakültesi Dergisi. C.7, S.1. Ankara 1981. s.53-76.