Kazak Kültüründe Hac ve Batı Kazakistan’dan Kâbe’ye Hac Ziyaretinin Etki ve Sonuçları

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 128, 218 - 233, 18.12.2020

Seyfi Yıldırım , Nazgul Saburgaliyeva

Öz

Çalışma esas itibariyle iki hususu ele almaktadır. Birincisi olan Kazak kültüründe hac ve hacılıkla ilgili hususlardır. Çalışma Batı Kazakistan’da hac ve hacılığın tarihi ile kültürü üzerinde odaklanmıştır. Bilhassa 19. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak toplumunda hac ve hacılıkla ilgili hususların daha fazla önem kazandığı görülmektedir. Bunun en önemli sebebi ise bu dönemde İslam’ın farzlarından biri olan haccın yerine getirilme-sinde toplumda ortaya çıkan talep ve arzuların çoğalmasıdır. Ayrıca Kazak toplumu, binlerce kilometre yol yaparak Kabeyi görmeleri ve diğer Müslümanları görerek tanışmış olmaları sebebiyle hacıları el üstünde tutmuşlardır. Hacca gidiş ve dönüş, civarda oturan tüm dost ve akrabaların katıldığı birer küçük tören niteliğindedir. Bu çalışmada Kazak toplumunda hac ve hacılığın yeri ve önemine değinilmekte, Batı Kazakistan’dan hacca gidiş güzergâhları ele alınarak bu güzergâhlardan hacca gidip gelen hacı adaylarının sayıları ile ilgili olarak da bilgiler verilerek bir karşılaştırma imkânı verilmektedir. Çalışmada Batı Kazakistan’dan Kazakların hacca gidişlerinin 19. yüzyılın ortalarından itibaren yoğunlaşması ile bu hac seyahatinin bölgeyi işgal etmiş olan Rus Çarlığı’nın kontrolü altına alınması hususuna değinilmektedir. Bu noktada Çarlık Rusya yerli idaresinin hacılara karşı tuttuğu siyasetinin temelinde Müslümanların kendi aleyhinde dayanışma ya da birleşmesini önlemeyi amaçladığı da vurgulanmaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hacılar gittiği yolda uğradığı çeşitli hastalıklara, zorluklara ve hırsızların saldırılarına bakmadan dinî farzını yerine getirmeye devam etmelerine de temas edilmektedir. Sadece dinî, siyasi, ekonomik değil aynı zamanda kültürel etkisi olduğunun altı çizilmektedir. Çalışmanın ele aldığı bir diğer husus ise bu seyahatin Kazak toplumunda yaptığı katkı ve etkilerdir. Nitekim çalışmada bu dönemdeki hac ziyaretinin Kazak topraklarında eğitim ve ilimin gelişmesine de katkısı olduğu görülmektedir. Müslümanların dinî eğitim merkezleri olan Mekke ve Medine, İstanbul, diğer Arap diyarları, Semerkand, Hive, Buhara, Mısır, Orenburg, Ufa, Kazan şehirlerinde dinî eğitim alan Kazak aydın kısmı sayısının artışına sebep olmuştur. Hacılık sırasında Kazak hacıları Müslüman aydınlarla tanışmışlar, onlarla irtibat kurmuşlar ve onları Kazak topraklarındaki mektep ve medreselerde müderris olarak çalışmaya davet etmişlerdi. Böylelikle Kazak topraklarında cami ve medrese sayısının artışında hacıların rolü büyük olmuştur. Bunun yanı sıra Kazak topraklarına Müslüman aydınlarla birlikte çeşitli el yazmalar ve kitaplar gelmiştir. Kazak hacıların sayısının artışı ile Müslüman devletler ile sıkı irtibat kurulmuştur, eğitim alanında gelişme kaydedilmiştir ve ticari ilişkiler gelişmiştir. Ayrıca hac ziyareti İslam kültürünün bu topraklarda gelişmesine ve kuvvetlenmesine büyük katkı yapmıştır. Bilhassa İstanbul üzerinden yapılan hac seyahatinin Batı Türklüğü ile olan münasebetlerin gelişmesinde büyük rolü olmuştur. Bu çalışmada Türkiye ve Kazakistan’da konuyla ilgili literatür, hatırat ve arşiv belgeleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Batı Kazakistan, Kazak Kültürü, Hilafet, Kazaklarda Hac, Kâbe

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Orenburg Vilayetinin Devlet Arşivi (OV DA) Fon № 6, Kayıt № 18, Dosya № 538. Fon№ 173, Kayıt № 1, Dosya № 25а. Fon№ 175, Kayıt № 1, Dosya № 25а.
• Kazakistan Cumhuriyetinin Merkezi Devlet Arşivi (KC MDA) Fon № 64, Kayıt № 1, Dosya № 2205. Fon № 64, Kayıt № 1, Dosya № 3155. Fon № 25, Kayıt № 1, Dosya № 561. Fon № 25, Kayıt № 1, Dosya № 795. Fon № 78, Kayıt № 2, Dosya № 5070. Fon № 64, Kayıt № 1, Dosya № 3475.
• Kazakistan El Farabi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof.Dr. Tattıgül Karteyeva Fotoğraf Arşivi
• Kitap ve Makaleler Ajіgali, Serik (1994). “Pamiyatniki Donyztau (Severnyj Ustyurt)”. Izvestiya NAN RK. Seriya obshhestvennyh nauk1.
• ----------------- (2006). Kratel' elіnің asyl murasy. Aral-Kaspiionіrіnіn tarihy men madenietі turaly. Almaty. ------------------ (2015). Aktobe oblysynyn asa kornektі arhitekturalyq eskertkіshterі: fotokorme. Gylymi-aqparattyq basylym. Almaty-Aqtobe.
• Alpargu, Mehmet – Yazici, Serkan – Yavuz, Fikrettin (2014). “Arduous Journey To Hedjaz: Turkestanı Pılgrıms, The Calıph And Istanbul (16th -20th Centurıes). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, 1, 401-416.
• Bogde Аdamnyn Kolynda Bolgan Dosjan Işannyn Mori Muzeyge Tapsyrylady (2019). Erişim tarihi: 20.05. 2020. https://www.inform.kz/kz/bogde-adamnyn-kolynda-bolgan-doszhan-ishannyn-mori-muzeyge-tapsyrylady_a3580574
• Darmenuly, Aişuak (2019). Hazret Möri İyesine Oraldıhttps://izbasar.kz/2019/11/05/haziret-m-ri-iesine-oraldy/
• Egamberdiyev, Mirzahan - Dinasheva Lazzat (2019), “Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Politikası (1850–1914)”. Belleten, Cilt: LXXXIII-Sayı: 297, Ağustos. https://www.ttk.gov.tr/yayinlarimiz/dergi/belleten-ciltlxxxiii-sayi297-yil2019-agustos/
• Ermakov, Ivan. (2001). Islam v kul'ture Rossii v ocherkah i obrazah. Moskva: “Izdatel’skoj servis”.
• Erşahin, Seyfettin (1998). “Türkistan Müslümanlarının Hac Seferi”, Diyanet Aylık Dergi, Sayı 88, 16-21.
• ----------------------- (1999). Türkistan’da İslam ve Müslümanlar: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gabjalilov, Hairolla (2005). “Qazaq qazhylarynyn Medinada saldyrgan takeilerі turaly derek”. «Alash» tarihi-jetnologijalyq zhurnal 1, 55-60.
• Güler, Mustafa (2016). “XIX. Asırdan Günümüze Kırgızistan’da Hac Olgusu ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Hacılarına Yaklaşımı”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 1-16.
• Isabay, Quanysh ve Baijan-ata, Sapar (1996). Qazhyga bargan qazaqtar.Dereknamalyk Bajan. Almaty: Ana tіlі.
• Kartaeva, Tattіgul (2019). Batys Qazaqstan Olkelіk Arheo-Etnografiyalyq Keşendі Ekspediciyasynyn Esebі. Qolzhazba. Almaty-Aqtobe.
• Kartaeva, Tattigul (2020). Kubula Kuyis. Erişim tarihi: 30.04.2020.https://qazaqadebieti.kz/24738/byla-uys.
• Köpejuly, Mаshһүr- Zhүsіp (1993). Qazaq Şejіresі. Almaty: Zhalyn. 9-10.
• Lykoşin, Nil (1902). “K Statistike Palomnichestvav Mekku”. Turkestanskie Vedomosti, 14 Fevral.№ 13.
• Muhtarova, Gulmira (2009). Qazaqstandaqy islam dіnі: qazhylyq (XIX XX ғ. basy). Materialdar zhinagy. Almaty: Baspalar үjі.
• Nurtazina, Nazira (2013). “Islam and the Role Hajj in the History of Kazakhstan Middle”. East Journal of Scientific Research15 (6):869-873.
• Orınbekova, Gulmira (2008). Qazaqstan qazhylary.Almaty:Poligrafkombinat. “Qaji joly” (1913). Qazaq gazeti 23. “Qajilar” (1913). Qazaq gazeti 25. “Qajiliq” (1913) Qazaq gazeti 33. “Qajilar habary” (1913). Qazaq gazeti 35. “Qajilar qayitty” (1913). Qazaq gazeti 41. № 41, 3 Qaraş, Gumar (1913). Badel-Hajı. Qazan.
• “Qazaq gazeti”. 1913, 1914 jilda. (2018). Qurastyrgan Sveta Smagulova, Garifolla Anes, T. Zamzaeva. Almaty: Arys.
• Quanişulu, Oserbay (1892). Qajiliq sapary turaly qissa. Kazan.
• Radlov, Vasilii (1989). Iz Sibiri. Moskva: Nauka.
• Sadıkova, Sagi (2006). Azhym Besburshaqtyn shezhіresi. Almaty. Sadvokasova, Zakiş (2005). Duhovnaja jekspansija carizma v Kazahstane v oblasti obrazovanija i religii (II polovina XIX - nachalo XX vekov). Almaty: Qazaq universiteti.
• Sagyndikova, Altynai (2019). “Aktobede Dosjan ishan meshitin qalpina keltiru jumystarina daiyndyk bastaldy”. Erişim tarihi: 20.05. 2020. https://lenta.inform.kz/en/aktobede-doszhan-ishan-meshitin-kalpyna-keltiru-zhumystaryna-dayyndyk-bastaldy_a3550656
• Salqynuly, Sabit (2006). Doszhan hazіret: gumyrnamalyq bayan. Almaty: Atamura.
• Sarınay, Yusuf (2019). Türkistanlı Hacıların Ziyaret Merkezi Olarak İstanbul. Bilig Kış 2019. Sayı 88. 1-18.
• Şakarіm, Kudayberdіulı (1991). Turіk, qyrgyz-qazaq һam handar shezhіresі. Almaty.
• Smirnov, Nikolai (1928). Islam i sovremennyi Vostok. Moskva: Akcionernoe izdatel'skoe o-vo Bezbozhnik.
• Yıldırım, Seyfi- vd. (2019). “Kazakistan Ceditçilik Hareketinde Önemli Bir İsim: Ömer Karaş, Hayatı ve Faaliyetleri (1875–1921)”. Gazi Akademik Bakış Dergisi 24, 245-279.