MİTOLOJİDEN İZZEDDİN HASANOĞLU’NA GÖK ARKETİPİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 129, 72 - 89, 21.03.2021

Seyfettin Altaylı

Öz

İnsanlığın ilk inanç kodları mitolojik çağlardan itibaren başlamıştır. Tabiatta meydana gelen olaylar mitolojik çağ insanının bilincinde bunların gizli bir güç tarafından hayata geçirildiği inancına zemin hazırlamış onlarda çeşitli inançların tezahür etmesine sebep olmuştur. Bununla birlikte bu inançların temelinde o güce duyulan korkunun oluşturduğu saygı da kalplerde kendine yer edinmiştir. Hemen her halk kendine ait bir inanç sistemi ve Tanrı anlayışı yaratmıştır. Bu anlayış Türklerde semavi kökenli olsa da bazı bilim insanlarının iddia ettikleri gibi politeizm karakterli gelişmemiş dünyanın birçok halklarında ise çoktanrıcılık şeklinde kendini göstermiştir. Türk milletinin inanç sisteminin derinlikleri ve mitolojik anlayışıyla ilgili izler en güzel biçimde Orhon Anıtları, Dede Korkut Destanları gibi tarihî ve edebî belgelerde yansımasını bulmuştur. Mitin dünyayı anlama sistemi, mitolojinin de bununla ilgili bir bilim dalı olduğu bilinmektedir. Bu niteliğinden dolayı mitoloji insanın ruh dünyasını sembollerle ifade eden bir aynaya benzetilmiştir. Türk mitolojisinin asıl ilham kaynağı Tanrı ve onu betimleyen ögelerin başında gelen gökyüzüdür. Türk kozmolojisinde gök çok önemli bir yer tutmuş ve bu konuda şimdiye kadar Türkiye ve Türkiye dışında kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. Türklerin gökle ilgili anlayışı mitolojik çağlardan itibaren dilinde ve edebiyatında kendine has yer edinmiştir. XIII. yüzyılda yaşayan ve ilk defa Fuad Köprülü tarafından “Azerbaycan Şairi” olarak sunulan Horasan’ın İsferayin/Esferayin -bölgede yaşayan Türkler buraya İsferayin, Farslar ise Esferayin demektedir- bölgesinde dünyaya gelen İzzeddin Hasanoğlu’nun şimdiye kadar yalnızca üç Türkçe, iki tane de Farsça şiiri bilinmekteydi. Bu şiirlerinden bir tanesi Kıpçak şairi Seyfi Sarayî tarafından Fars şairi Sadî’nin “Gülistan” adlı eserini tercüme ettiğinde eserin arkasına ilave ettiği “Âpardı könlümü bir ḫoş ġemer üz, cânfezâ dilber” mısrasıyla başlayan gazeli, biri “Mecmûatü’n-Nezâir ve Câmiu’n-Nezâir”’de yayımlanan “Aceb bilsem beni şéyda ġılan kim” mısrası ile başlayan, diğeri de Barbara Flem-ming tarafından Mısır’daki bir mecmuada bulunarak yayımlanan “Necǝsǝñ gǝl éy yüzi ağum bǝnüm” mısrasıyla başlayan gazelidir. Ancak yıllar önce Finlandiya’da Hasanoğlu’nun “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı 366 varak hacmindeki el yazma mesnevisi bulunarak Türkiye’ye getirilmiştir. Eserle ilgili olarak 2009 yılında üç makale yazılmış ve bunlar Azerbaycan’da yayımlanmıştır. Eserin kopyası üzerinde çalışılarak yayına hazır duruma getirilmiştir. Eserde mitolojik çağlardaki Türk düşüncesini yansıtan gökle ilgili ifadeler tespit edilmiş, bunların birçoğunun bugün Azerbaycan Türkçesinde yaşadığı belirlenmiştir. XIII. yüzyıl Azerbaycan Türkçesi ile yazılan eser Hz. Muhammed’in hayatı ve mücadelesiyle birlikte Hz. Ali cenklerini konu alan bir mesnevidir, takriben 500 yıl sonra İstanbul’da istinsah edilmiştir. “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı bu mesnevinin yayımlanmasının ve eserde yer tutan bu tür ifadelerin edebiyata ve Türkçeye büyük kazanımlar sağlayacağı söylenebilir. Bu makale çerçevesinde, eski Türk inanışında göğe olan mitolojik yaklaşımın tarih boyunca devam ettiği ve bunun mesnevide de kendine has yer tuttuğu vurgulanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bazı halkların gökle ilgili mitolojik inancıyla birlikte Türklerin gökle alakalı mitolojik anlayışı bu makalenin elverdiği ölçüde karşılaştırılmış, Anadolu, Azerbaycan ve diğer bazı Türk halklarıyla birlikte “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî”de yansımasını bulan gökle ilgili ifadeler ve anlayışlar dikkate sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mit, Tanrı, gök, deyimler, Hasanoğlu

Kaynakça

• Acalov, Arif. Azǝrbaycan Mifoloji Mǝtnlǝri. Bakı: Elm. 1988.
• Akaydın, Hâlis. Ahmet Harami Destanı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. 1972.
• Akpınar, Yavuz. Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları. 1994.
• Altaylı, Seyfəddin-Hüseynova. Nigar. Türk Xalqları Ədəbiyyatı (Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: Elm və Təhsil. 2018.
• Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. Ankara: Prestij Yayınları. 2005.
• Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. C I-II, Ankara: TDK Yayınları. 2018.
• Arık, Durmuş. “Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine” Korea, İnternational Journal of Asian Studies, volume 11-1. 2007.