HALK TÜRKÜLERİNDE “GÖNÜL” DÜĞÜM SÖZCÜĞÜNÜN METAFORİK GÖRÜNÜMLERİ: BİLİŞSEL ANLAMBİLİM ÇERÇEVESİNDE BİR ÇÖZÜMLEME

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 129, 111 - 123, 21.03.2021

Ayşe Eda Gündoğdu

Öz

Bilişsel anlambilim kapsamında metaforlar bireylerin dilsel etkinliklerinin çok büyük bir bölümünün kaynağı görevinde olan ve algı, dikkat, çerçeveleme gibi farklı faktörler sonucu oluşan yapılandırmalar olarak değerlendirilmektedir. Aristo’dan bu yana süre gelen ve yalnızca yazınsal dilde, dili estetize etme işlevi kapsamında değerlendiren geleneksel bakış açısının tersine bilişsel anlambilim metaforları, bireysel ve kültürel kodların dil aracılığıyla izlenmesine yardımcı olan en önemli dilsel kurulumlardan biri olarak değerlendirmektedir. Özellikle toplumsal belleğin en güçlü ve etkili taşıyıcılarından olan metaforların oluşumunda temelde deneyimsel ve kültürel faktörler olmak üzere iki paradigmadan söz etmek mümkündür. Bu kapsamda alanyazında “kültürel biliş” olarak adlandırılan mekanizma aracılığıyla bir topluluğun parçası olan bireylerin art alanında doğal olarak konumlanan bilgi yapısının bilimsel ve nesnel olarak ele alınmasında metafor temelli çalışmalar büyük bir öneme sahiptir. Söz konusu çalışmalar aracılığıyla belirli bir dili ve doğal olarak algı sistemini paylaşan toplulukların anlamlama ve kavramlaştırma eğilimleri, diğer bir deyişle dış dünyayı algılama biçimleri kapsamlı olarak ortaya konabilmektedir. Diğer bir deyişle metafor odaklı araştırmalar, araştırma nesnesi olan dile ilişkin kültürbilimsel açımlamalar yapma açısından oldukça uygun bir yöntemsel altyapıya sahiptir. Bu çalışmanın temel amacı Türk kültüründe önemli bir dilsel üretim olan halk türkülerinde gönül düğüm sözcüğü ile kurulan kavramsal metafor görünümlerini ortaya koymak, bu kapsamda Türkçenin kültürel evreninde kendine özgü hissetme ve düşünme biçimlerini metaforik düzlemde ele almaktır. Çalışmada gönül düğüm sözcüğün seçilmesindeki en önemli motivasyon, sözcüğün doğrudan içerisinde doğduğu dile özgü içkin uzanımlara sahip olması ve bu bağlamda ikinci bir dile düzanlamsal olarak yalın göndergelerle çevrilememesidir. Çalışma, içerisinde gönül düğüm sözcüğü geçen 417 türkü ve 34.226 sözcükten oluşan özel amaçlı bir “Halk Türküleri Veritabanı” aracılığıyla yürütülmüştür. Veri çözümleme sürecinde her düğüm sözcüğün bağlama ilişkin anlamı ya da anlamları saptanmış; sözcüğün bağlamsal anlamı dışında daha somut, daha açık ve tarihsel olarak daha eski olup olmadığı belirlenmiş; dilsel birimin bağlamsal anlamdan daha temel ve arkaik bir anlama sahip olması durumunda bağlamsal anlamıyla kıyaslanmış ve bağlam aracılığıyla yeni üretilen anlam değişmeceli bir anlam alanına katkıda bulunuyorsa dilsel birim kavramsal metafor olarak kodlanmıştır. Araştırma konusu sözcüğün üretken bir metafor alanı oluşturduğu ve Yer, Araç, Fiziksel Nesne, Canlı, Kap gibi birçok kaynak alan aracılığıyla kavramlaştırıldığı elde edilen temel bulgular arasındadır. Kaynak alanlar kapsamında “Gönül Kutsal Binadır, Gönül Mahrem Bir Mülktür, Gönül Zarar Görmeye Açık Bir Nesnedir, Gönül Tahttır, Gönül Kapıdır, Gönül Çalgıdır, Gönül Defterdir, Gönül Kuştur, Gönül Duyguların Saklandığı Bir Kaptır” gibi farklı kavramsal metafor görünümlerinin yanı sıra “Gönül İnsandır” gibi metafor ve metoniminin arakesiti olan görünümlere ilişkin bulgular elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

bilişsel anlambilim, metafor, metonimi, gönül, halk türküleri

Kaynakça

• Akbalık, Esra. “Yunus Emre’nin Şiirlerinde ‘Gönül’ İmgesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/26 (2013): 20-28.
• Aydın, Mehmet. “Gönül Kelimesi Üzerine”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi (1999): 104-108.
• Baş, Melike. 2018. “Gazete Köşe Yazılarında 'Demokrasi' Kavramına İlişkin Metaforlar: Derlem Temelli Bir Eleştirel Metafor Çözümlemesi”. DTCF Dergisi 2/58 (2018): 1390-1411.
• Bayat, Fuzuli. Türk Kültüründe Deli ve Delilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009.
• Cruse, Alan. A Glossary of Semantics and Pragmatics. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006.
• Erkuş, Adnan. Davranış Bilimleri İçin Bilimsel Araştırma Süreci. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2009.
• Evans, Vyvyan. “Cognitive Linguistics”. Wiley Interdisciplinary Reviews: Cognitive Science. (2012): 129–141.
• Evans, Vyvyan. A Glossary of Cognitive Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
• Glesne, Corrine. Nitel Araştırmaya Giriş. Çev. A. Ersoy ve P. Yalçınoğlu. Ankara: Anı Yayıncılık, 2013.
• Goatly, Andrew. The Language of Metaphors. London and New York, 1998.
• Gök, Selim. “Sevgili Şahbâzıyla Gönül/Can Kuşu Avlamak Hayali Üzerine”. e-Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 14 (2019): s. 87-98. Kapal, Münire N. “Nef’i Divanında Gönül”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7/3 (2012): 1605-1618.
• Kara, Kerim. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Kalp-Gönül”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14 (2005): 483-523.
• Kovecses, Zoltán. “Metaphor and Culture”. Acta Universitatis Sapientiae, Philologica 2/2 (2010): 197-220.
• Kövecses, Zoltán. Metaphor: a Practical Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Lakoff, George ve Mark Johnson. Metaphors We Live By. London: The University of Chicago Press, 2003.
• Lee, David. Cognitive Linguistics. Oxford: Oxford University Press, 2005.
• Mustan Dönmez, Banu ve Derya Karaburun. “Türk Halk Müziği Sözlerinde “Metaforik Anlatım Geleneği”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/4, (2013): 1081-1097.
• Shanghai, Wu Yuanqiong. “On the Relationship Between Metaphor and Cultural Models – with Data from Chinese and English Language”. metaphorik.de 17 (2009): 115-134.
• Sharifian, Farzad. “Conceptualizations of Cheshm ‘Eye’ in Persian”. Z. Maalej ve N. Yu (Ed.), İçinde: Embodiment via Body Parts: Studies from Various Languages and Cultures. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 197-211. (2011)
• Sharifian, Farzad. “On Collective Cognition and Language”. H. Pishwa (Ed.), İçinde: Language and Social Cognition. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. (2009): 163-182.
• Tavşancıl, Ezel ve Esra Aslan. İçerik Analizi ve Uygulama Örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayınevi, 2001.
• TDK, (2011) Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Temizkan, Mehmet. “Türk Kültüründe ve Alevî-Bektaşî İnancında Turna”. Millî Folklor 26/101 (2014): 162-170.
• Yıldırım, Ali. “Türkü Sözlerindeki Metaforik Anlatım”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 13/5 (2017): 71-82.
• Erişim Uzantısı: http://www.turkuler.com/arama.htm (Erişim Tarihi: 23.05.2020)