BOSTON DESTANI’NIN ARKETİPSEL TAHLİLİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 129, 58 - 71, 21.03.2021

Esma Şimşek , Serdar Deniz Özdemir

Öz

Destan, kolektif bilinç dışının yansıması olarak hayat bulan anlatı türlerinden biridir. Çok boyutlu yapısıyla kültürün bütün katmanlarına ilham veren edebî bir varoluş biçimidir. Sahip olduğu sembolik ögeler vasıtasıyla gerçek ve hayal düzleminde sentezlenen pek çok düşünceye katkı sunar. Bu bağlamda Kırgız Türklerine ait olan Boston Destanı da psikolojik/sembolik yapısıyla imgesel bakımdan bilince sirayet edebilecek bir güç taşımaktadır. Boston Destanı, kadim bilgeliği yansıtan oldukça önemli arketipsel-sembolik veriler ihtiva etmektedir. Boston adlı sembolik kahramanın kendiliğe ulaşma serüveninin psikomitolojik bir evren içerisinde anlam bulduğu destanda, varlığa/insana ait kozmik düşüncelerin de yer aldığı görülür. Bu düşünceler, erginleşme sürecine yön veren arketipler ile birlikte ruhsal bakımdan yeni bir dünya tasarımına imkân vermektedir. Kahramanın erginleşme yolculuğu monomitin çekirdeği olarak anılan ve Joseph Camp-bell tarafından sistemli hâle getirilen “ayrılma-erginleşme-dönüş” aşamaları ile uyumludur. Destanda kahramanın olağanüstü doğumunda Türk kültüründe oldukça önemli bir yere sahip olan Umay Ana belirir. Ad koyma merasiminde ise Hızır, ruh/beden tasavvurunu açığa çıkaran bir fonksiyona sahiptir. Bu varlıkların görünümü, destanın mitolojik/sembolik yapısına önemli bir değer katmaktadır. Boston’un birçok destan kahramanın gelişiminde olduğu gibi, kahramanlık mitosunun yapısına uygun olarak olağanüstü bir şekilde doğup büyüdüğü görülür. Ad aldıktan iki gün sonra konuşmaya başlar, üçüncü gün yürür. Bir müddet sonra yetişkin insan seviyesine gelir. Bu durumun tanrısal kuta açık bir gönderme yaptığını söylemek mümkündür. Destanın henüz başında, ham bir varoluş biçimi ile temsil edilen kahraman, maceraya çağrının gereğine uygun olarak sembolik bir serüvene doğru yol alır. Ayrılma aşamasında Karaboz At adıyla anılan ve yüce bireyin güçlü bir yansıması olan atı elde edip sembolik eşiği geçer. Serüvenin en zorlu yönlerinin temsilcisi olan erginleşme aşamasındaki sınama sahneleri içerisinde, kahramanın ikiz kız kardeşi Karaçaç hileci bir figür olarak belirir. O, kendi çıkarları için kardeşini ve milletini yok oluşa sürükleyen olumsuz bir figürdür. Kahraman, ikiz kız kardeşinin baskılayıcı etkisine rağmen erginleşme yolculuğunu sürdürür. Boston, ruhsal gelişim sürecinde bilincinin tamlığa erişmesine destek verecek olan kadınlarla evlenir. Sonunda atının da yardımıyla, karanlığın bütün tezahürleri ile mücadele ettikten sonra erginleşme sınavını kazanır. Zıtlık/bütünlük düşüncesinden ilham alan yaşam sınavında kendiliğe ulaşır. Ayrıca mitik varoluş unsurlarının en saf hâlini temsil eden abıhayatı elde edip sonsuz bilince kavuşur. Geri döndüğünde kardeşini hak ettiği biçimde cezalandırır. Yok oluşun kıyısında bulunan milletine dirlik getirerek hanlara has kutlu görünüşüyle gelecek kuşaklara erdemli bir miras bırakır. Bütün bu sahneler içerisinde yer alan ögeler sembolik bakımdan oldukça değerlidir. Bu ögelerin çözümlenmesi, bazı evrensel değerlerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bu düşünce doğrultusunda, makalede Boston Destanı, sembolik-mitolojik bakış açısı ile arketipsel çözümleme yöntemi bağlamında tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Destan, arketip, sembol, Boston Destanı, tahlil

Kaynakça

• Akmataliyev, Abdıldacan-Aynura Kadırmambetova-Naciye Yıldız. Kırgız Destanları 7. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• ——. Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
• Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. (çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2010.
• Çetindağ Süme, Gülda. “Köroğlu Destanı’nda Mezar Motifinin Sembolik Değerleri”, The Journal of Social Science, Yıl: 6, Sayı: 42, Ekim, s. 216-228, 2019.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Duymaz, Ali. “Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı”, Bilig, S 45, s. 1-22, 2008.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihi İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi. (çev. Mustafa Ünal). Konya: Serhat Kitabevi, 2005.
• ——. Doğuş ve Yeniden Doğuş. (çev. Fuat Aydın). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2015.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Ersoy, Necmettin. Semboller ve Yorumları. İstanbul: Zafer Matbaası, 2000.
• Fordham, Frieda. Jung Psikolojisinin Ana Hatları. (çev. Aslan Yalçıner). İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• Gökeri, A. İpek. Arketiplere Dayanan Yeni Bir İnceleme Yönteminin Tanıtılarak İngiliz ve Türk Edebiyatında Bazı Romans ve Epik Niteliğinde Yapıtlara Uygulanması. (Ankara Üniversitesi DTCF Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: 1979.
• İçel, Hatice. Türk Folklorunda Sandık. Konya: Kömen Yayınları, 2017.
• İnan, Abdulkadir (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Jung, Carl Gustav. Analitik Psikoloji. (çev. Ender Gürol). İstanbul: Payel Yayınları, 2006.
• ——. Dört Arketip. (çev. Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• ——. Maskülen, Erilliğin Farklı Yüzleri. (çev. Didem Gamze Erdinç). İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2015.
• Özcan, Tarık. “Oğuz Kağan Destanının Kahramanlık Mitosu Bakımından Çözümlenmesi”, Millî Folklor, Bahar/8 (57), Yıl:15, 76-81, 2003.
• Özdemir, Serdar Deniz. Türk Halk Anlatılarında Dev Motifi. (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elazığ: 2019.
• Pala, İskender. Dört Güzeller Toprak, Su, Hava, Ateş. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Sagalayev, Andrey Markoviç. Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller. (çev. Ali Toroman). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.
• Saltık, Mehmet. Kuş Dili Kılavuzu, Simyanın Ayak İzleri. İstanbul: Hermes Yayınları, 2005.
• Saydam, Bilgin M. Deli Dumrul’un Bilinci, Türk-İslam Ruhu Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi. İstanbul: Metis Yayınları, 2011.
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Şimşek, Esma. “Kültürümüzde Yol ve Bu Bağlamda; ‘Uzun İnce Bir Yoldayım’ Adlı Şiirin Sembolik Çözümlemesi”, AKRA, S. 13, C. 5, 55-69, 2017.
• Von Franz, Marie-Louise. The Interpretation of Fairy Tales. Boston, MA, USA: Shambala Publications, 1996.