Local Researches in The History of Graphic Design: Commercial Artist Numan Balıca and His Apprentices in Adapazarı

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 130, 168 - 184, 20.06.2021

Murat Ertürk

Öz

HALK RESMİNDEN GRAFİK TASARIMA: NUMAN BALICA VE ADAPAZARI’NDA YETİŞTİRDİKLERİ

Öz

Ulusal grafik tasarım tarihimizin birçok bilinmeyeni bulunmaktadır. Özellikle yereldeki sanatkârlar, bu bilinmeyenin büyük ve önemli parçasını oluştururlar. Grafik tasarımın bilgisayar öncesi döneminde üretilmiş yereldeki ticari sanat ürünleri olan resimlemeler ve harfleme çalışmaları, kentlerin hızlı dönüşüm sürecinde kayıt altına alınmadıklarından dolayı kolayca yok olabilmektedir. Oysa grafik tasarımının öncüleri olarak nitelendirebileceğimiz ve kendilerini ressam olarak adlandıran sanatkârların elinden çıkan bu ürün-ler, kaybolmaya yüz tutmuş kültürel mirasımızın örnekleri olup bölgeye özgü özellikler taşıması, bölgenin görsel kültürünü yansıtması bakımından önemlidir. 1916 yılında Adapazarı’nda tarımsal üretimi desteklemek amacıyla kurulan, araba fabrikası olarak da bilinen Türkiye Zirai Donatım Kurumu Anonim Şirketi, ilerleyen yıllarda kentin grafik tasarım tarihini de etkiler. Halk sanatının yetkin bir uygulayıcısı olarak fabrikanın ürettiği at arabalarının resimlenmesi için Bursa’dan çağrılan ticari ressam Numan Balıca, hem kendisi hem de yetiştirdiği çıraklar ile kentin görsel kültürüne katkı sağlayan bir ömür geçirir. Böylece herhangi formal eğitimi olmadan eğitici görevini üstlenen ve mesleki hayatı boyunca onlarca sanatkâr yetiştiren Balıca, kentin görsel kültüründe ve grafik tasarım tarihinde rol oynar. Yetiştirdiği çıraklar, yalnız resimleme yap-makla kalmaz; fırça ile unvan levhaları, dükkân tabelaları, cam yazıları, apartman isimlikleri yazarlar. Bilgisayarın grafik tasarım üretim sürecine girmesi ile reklamcılık alanında etkin olurlar. Balıca, çırakları ve onların yetiştirdikleri ile kuşaklar arası aktarım açıkça Adapazarı örneğinde görülebilmekte ve belgenebil-mektedir. 1949 yılından başlayıp vefat ettiği yıl olan 1976’ya kadar Adapazarı’nda faaliyet gösteren Numan Balıca başta oğulları Münir Balıca, Mesut Balıca daha sonra Şevki Akarca, Necati Hüdaverdi, Mustafa Karapınar, Erol Nurcan, Enver Ertaban gibi isimleri yetiştirir. Balıca’dan sonra resimleme ve fırça tabela yazımında ustalığı ile adından söz ettiren Alaaddin Kolçak ise Kabil Arslan, Rüstem Arslan, Hüsmen Arslan, Ali Uzavcı, Mehmet Yılmaz ve Recep Bahar’a öncülük eder. Balıca’nın oğullarından Mesut Balıca ise, günümüzde hâlâ Adapazarı’nda reklamcılık alanında faaliyet gösteren şirketleri kuran Veysel Önder, Cihat Önder, Nejdet Hız, Tuncay Dinçer, Lütfi Sezgin ve Murat Sarıçiçek’i yetiştirir. Böylelikle yazıda, resimlemeyle başlayıp çağdaş grafik tasarım ürünlerine evrilen bir süreç üzerinden kuşaklar arası formal olmayan eğitim ile yetişen sanatkârların yerel resimleme, grafik tasarım ve reklam tarihinde yerlerini alma-ları için gereken bilgi ve bulgular sunulmaktadır. Bu çalışma, yerelle kurduğu güçlü ilişki bakımından görsel kültürü ve görsel belleği şekillendiren ürünleri üreten bu sanatkârların kayda geçirilmelerini, ilerleyen yıllarda yapılacak kültürel, etnografik, folklorik araştırmalara da katkı sağlamayı amaçlar.

Anahtar Kelimeler

Numan Balıca, Numan Balıca, Adapazarı, grafik tasarım, halk resmi, ticari resim, halk sanatı

Kaynakça

• Narin, Resul. SATSO ile 1 Asır, Sakarya: Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası, 2017.
• Nas, Emine. Günümüz Konya’sında Yaşayan Bazı Sanatlar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2005.
• Poynor, Rick. “Out of the Studio: Graphic Design History and Visual Studies”, (1 Ekim 2011) 10 Nisan 2019. <https://designobserver.com/feature/out-of-the-studio-graphic-design-history-and-visual-studies/24048>
• Ulusan Şahin, Şayan. “Türk Kültüründe At Arabası (At Arabalarının Dili)”. (2005) 10 Nisan 2019. <http://dergipark.gov.tr/bilig/issue/25372/267807>
• İşli, Emin Nedret ve Durmaz, Ömer. “Babıâli’nin Ressamları: Zanaat’tan Tasarım’a Geçişin Aktörleri”, 1453 Dergisi 18 (2013): 10-16.
• Yazıcı, Erdal. “Bursa’nın Araba Ressamı”, İlgi Dergisi 74 (1993): 31-34
• Yurtoğlu, Nadir. “Cumhurı̇yet Dönemı̇ Zı̇raatte Makı̇neleşme Sürecı̇nde Türkı̇ye Zı̇raı̇ Donatım Kurumunun (TZDK) Yerı̇ ve Önemı̇ (1943-1960)”, Tarih Okulu Dergisi (Mart 2017): 277-312.
• 1. Resim: Adapazarı Ziraat Aletleri Fabrikası’nda üretilen ve sevke hazırlanan arabalardan bir görüntü. Resul Narin Arşivi.
• 2. Resim: Numan Balıca, 1 Mayıs 1947. Kubilay Balıca Arşivi.
• 3. Resim: Adapazarı Ziraat Aletleri Fabrikası’nda resimleme sırasında Numan Balıca. Resul Narin Arşivi.
• 4. Resim: Evinin önünde dondurma arabasını resimlerken, 1957. Münir Balıca arşivi.
• 5. Resim: Resimlediği at arabası önünde Numan Balıca ve çocukları Münir ile Mesut, 29 Mart 1962. Münir Balıca arşivi.
• 6. Resim: Mesut ve Münir Balıca, 1963, Bursa. Kubilay Balıca Arşivi.
• 7. Resim: Bursa’daki Atatürk Anıtı’nın yazılarını yazarken, 1969. Kubilay Balıca Arşivi.
• 8. Resim: Anıtın günümüzdeki hali. Fotoğraf tarafımdan çekilmiştir.
• 9. Resim: Numan Balıca oğlu Münir ile Adapazarı Ziraat Aletleri Fabrikası’nda, 1971. Münir Balıca arşivi.
• 10. Resim: Numan Balıca ve yetiştirdikleri. Görüntü tarafımdan oluşturulmuştur.
• 11. Resim: Mesut Balıca’nın yazı çalışmalarını gösteren görüntüler, 1960’ların başı. Kubilay Balıca Arşivi.
• 12. Resim: 1969 yılında Bursa Beşinci Millî Fuarı için hazırladığı çalışmaları önünde Mesut Balıca. Kubilay Balıca Arşivi.
• 13. Resim: Mesut Reklam ve Veysel Önder (solda).
• 14. Resim: Alaaddin Kolçak, tarihsiz. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 15. Resim: Bursa’da Alaaddin Kolçak’ın (sağda) Numan Balıca’yı (ortada) ziyareti, 18 Mayıs 1962. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 16. Resim: Süsledikleri araba ile 18 yaşındaki Alaaddin Kolçak (Soldan ikinci), 1959. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 17. Resim: Alaaddin Kolçak’ın römork yazıları ve detay görüntüleri. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 18. Resim: Alaaddin Kolçak’ın farklı zamanlarda çekilmiş kendi yazdığı dükkânının tabelaları. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 19. Resim: Üçler Tavuk için Alaaddin Kolçak’ın (solda) hazırladığı tabela. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 20. Resim: Alaaddin Kolçak süslediği bir traktör ve süslenmeyi bekleyen traktörler. Ahmet Kolçak Arşivi.
• 21. Resim: Alaaddin Kolçak’ın boya sandığı ve paletleri. Görüntü tarafımdan çekilmiştir.
• 22. Resim: Alaaddin Kolçak ve yetiştirdikleri. Görüntü tarafımdan oluşturulmuştur.
• 23. Resim: Alaaddin Kolçak (soldan birinci), çırakları ve Rüstem Arslan (soldan dördüncü). Ahmet Kolçak Arşivi.
• 24. Resim: Hüsmen Aslan’ın 2018-2019 yılları arasında yaptığı son dönem çalışmaları. Hüsmen Arslan Arşivi.
• 25. Resim: Hüsmen Aslan ve 2018-2019 yılları arasında yaptığı son dönem çalışmaları. Hüsmen Arslan Arşivi.
• 26. Resim: Numan Balıca, çırakları ve çıraklarının yetiştirdikleri. Görüntü tarafımdan oluşturulmuştur.