ORHON YAZITLARINDA KAĞANIN ERDEMLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: PLATON'A YOĞUN GÖNDERMELERLE

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 130, 5 - 20, 20.06.2021

Faruk Manav

Öz

Türk tarihinin en eski yazılı metinlerinden birisi olan Orhon yazıtlarının Türk düşünce kültürü açısından önemli bilgiler içeren ve felsefi açıdan yorumlama ve değerlendirme yapmaya olanak sağlayan bir yapısı bulunmaktadır. Bu yapının felsefi açıdan dikkate değer konularının başında ise ideal yönetici olarak kağanın sahip olduğu ya da olması gereken erdemler gelmektedir. Bu çerçevede Yazıtlarda yer alan ifadelerden yola çıkarak İslam öncesi Türk siyaset felsefesinde etik-siyaset ilişkisinin göstergesi olarak kağanın erdemleri hakkında bir değerlendirme yapmak olanaklıdır. Erdem kavramının özü itibarıyla bir ahlak felsefesi (etik) kavramı, kağan olmanın ise yönetici kişiye işaret etmesi bakımından siyaset felsefesi çerçevesinde düşünülen bir kavram olması nedeniyle kağanın erdemleri söz konusu olduğunda, yapılacak olan her felsefi değerlendirme ya da temellendirme, doğal olarak etik ile siyaset arasındaki bağlantıyı gözetmek durumundadır. Böylesine bir konuda felsefi bir değerlendirme yapmak ise felsefe tarihinde bu anlayışın çerçevesini çizen ve literatürde ilk büyük sistem filozofu olarak bilinen Platon’un düşüncelerini dikkate almayı zorunlu hale getirmektedir. Çünkü Platon’un gerek erdem gerekse erdemin devletin ve özelinde yöneticinin niteliği olmasına ilişkin düşünceleri, bize sağlam bir felsefi temel oluşturmaktadır. Dolayısıyla Orhon yazıtlarında çizilen ideal kağan portresinin hangi erdemlerle karakterize olduğunu ve İslam öncesi Türk siyaset felsefesinde etik-siyaset bağının nasıl düşünüldüğünü ortaya çıkarmak olanaklı hâle gelecektir. Bu kapsamda bu çalışma, Orhon yazıtlarında kağanın erdemlerini Platon’a yoğun şekilde yapılan göndermelerle felsefi açıdan değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bunu yaparken Yazıtların Türkiye Türkçesi aktarmalarında yer alan ifadeler, çalışmanın konusu açısından incelenmiştir. Konuyla ilgili ifadeler yorumlanmış ve ardından Platon’un düşüncelerine başvurularak benzerlik ve farklılıklara dayalı bir şekilde felsefi değerlendirmeleri yapılmıştır. Bazı noktalarda da temeli sağlamlaştırmak adına başka filozofların düşüncelerine de zaman zaman başvurulmuştur. Böylelikle Orhon yazıtlarında kağanın ideal anlamda erdemli bir devlet yönetimini nasıl gerçekleştirebileceğini ve devletin iyi koşullarda nasıl varlığını devam ettirebileceğini göstermek istenmiştir. Çalışmada, Yazıtlarda kağana atfedilme olanağına sahip olan bilgelik, alplık, özgecilik ve töreye bağlılık gibi erdemlerin bulunduğu görülmüş ve bu erdemlerin felsefi açıdan değerlen-dirmeleri Platon’a yapılan göndermelerle yapılmıştır. Kağanın erdemlerinin pratik yaşamda somut olarak gözlemlenebilen ya da kendilerini açığa vuran nitelikler olarak onun iyi bir karakter yapısına nasıl sahip olacağına ilişkin bilgiler verdiği ve böylece iyi bir kağanı betimleyen erdemlerin aynı zamanda iyi bir devlet düzeninin de zeminini oluşturduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna bağlı olarak Orhon yazıtlarında etik ve siyasetin koparılamaz bir bağ ile birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu gözlemlenmiştir. Orhon yazıtlarının İslam öncesi Türk siyaset felsefesi özelinde, birinci ağızdan dile getirilmiş, ağırlık yönü pratik tarafta olacak şekilde teori ve pratiği bir arada barındıran düşüncelerden oluşan kendine özgü bir başyapıt olarak nitelendirmenin mümkün olduğu düşüncesine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orhon yazıtları, kağan, Platon, yönetici, erdem

Kaynakça

• Allen, Danielle S. Platon Neden Yazdı?, Çev. Ayşe Batur. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik, Çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2009.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi-2 Sofistlerden Platon’a. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Ayaz, Eyup Sertaç. “(e)dgü : bilge: kişig : (e)dgü : (a)lp kişig : İbareleri Üzerine”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23, (2019): 15-25. 23 Haziran 2020 <https://www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/23_%20SAYI/02.pdf>.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2019.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük-1. İstanbul: Kubbealtı Lugatı, 2008.
• Barutcu Özönder, F. Sema. “Çöyr Yazıtı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 3/3, (2006): 108-124. 14 Ağustos 2020. <http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/makale.php?id=141>.
• Bıçak, Ayhan. Türk Düşüncesi 1 Kökenler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Blanshard, Brand. “Wisdom”. Encyclopedia of Philosophy Vol: 9. (Ed.) Donald M. Borchert. USA: Thomson Gale, 2006, 793-796.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2010.
• ——. Platon Fikir Mimarları Dizisi, İstanbul: Say Yayınları, (2014).
• Cihan, Ahmet Kamil. “Orhon Yazıtlarındaki “Bilge” Terimi Üzerine”. Felsefe Dünyası 35, (2002/1): 89-101.
• Curnow, Trevor. “Sophia and Phronesis: Past, Present and Future.” Research in Human Development 8/2, (2011): 95-108. 21 Şubat 2020. <https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.108Sophia%20and%20Phronesis:%20Past,%20Present%20and%20Future0/15427609.2011.568849>.
• Ebenstein, William. Siyasi Felsefenin Büyük Düşünürleri, Çev. İsmet Özel. İstanbul: Şûle Yayınları, 2003.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2013.
• Frankena, William. Etik, Çev. Azmi Aydın. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2007.
• Gömeç, Saadettin. “Kagan ve Katun”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 18/29, (1996): 81-90.
• Güçlü, Abdülbaki; Uzun, Erkan; Uzun, Serkan ve Yolsal, Ümit Hüsrev. Felsefe Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2008.
• Hare, R. M. Düşüncenin Ustaları Platon, Çev. Işık Şimşek ve Bediz Yılmaz. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 2002.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
• Kahn, Charles H. “Plato”. Encyclopedia of Philosophy Vol: 7. (Ed.) Donald M. Borchert. USA: Thomson Gale, 2006, 581-605.
• Karagöz, İlknur. “Edgü Kelimesi Üzerine”. Belleten 54, (2006/2): 127-132. 23 Haziran 2020. <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/721491>.
• Karataş, Mustafa. Her Yönüyle Türk Dili. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Lenzi, Mary. “Plato’s Equivocal Wisdom”. The Society for Ancient Greek Philosophy Newsletter 335, (2005) 26 Mart 2020. <https://orb.binghamton.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1334&context=sagp>.
• Mehmed Niyazi. Türk Devlet Felsefesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Ögel, Bahaeddin. Türklerde Devlet Anlayışı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Peters, Francis E. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, Çev. ve Haz. Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2004.
• Platon. “Lakhes”, Çev. Tanju Gökçöl. Diyaloglar (Yaz.) Platon (Eflatun). İstanbul: Remzi Kitabevi, 2010, 329-358.
• ——. Devlet Adamı, Çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• ——. Yasalar, Çev. Candan Şentuna ve Saffet Babür. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• ——. Devlet, Çev. Sabahattin Eyüpoğlu ve M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015a.
• ——. Mektuplar, Çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015b.
• ——. Devlet, Çev. Hüsen Portakal. İzmir: Cem Yayınevi, 2018.
• Preus, Anthony. Historical Dictionary of Ancient Greek Philosophy. USA: Scarecrow Press, 2007.
• Reeve, C. D. C. Philosopher-Kings: The Arguments of Plato’s Republic. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company, 2006.
• Strauss, Leo. Platon’un Politik Felsefesi: Devlet, 1957 Bahar Döneminde Verilen Ders, Çev. Özgüç Orhan. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Taşağıl, Ahmet. Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• ——. Gök-Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• TDK. “Tutmak”. Güncel Türkçe Sözlük. 26 Mart 2020 <https://www.sozluk.gov.tr/>.
• ——. “Alp”. Güncel Türkçe Sözlük. 15 Haziran 2020 <https://www.sozluk.gov.tr/>.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Timuçin, Afşar. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Bulut Yayınları, 2004.
• Tunç, Zekiye. “Eski Türk Yazıtlarında Kağanın Vasıfları ve Görevleri”. Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/19, (2018): 571-590. 6 Nisan 2020. <http://www.tarihinpesinde.com/dergimiz/sayi19/M19_23.pdf>.
• Türker-Küyel, Mübahat. “Farabî'ye Bir Hazırlık Olmak Üzere İslâm Öncesi Türklerde Felsefe”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, 3, (2003): 9-58.
• ——. “Bilge Kagan Bir ‘Filozof-Arhont’ Mudur?”. Türk Kültürü Prof. Dr. Mübahat Türker-Küyel Makaleleri-I (Yay. Haz.) Şeyma Dinç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2016, 249-258.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Whitehead, Alfred North. Process and Reality An Essay In Cosmology. New York: The Free Press, 1978.
• Yılmaz, Gökhan. “Türk Devlet Felsefesinde “Kut”, “Erdem” ve “Töre” Kavramları ile Bunların Aralarındaki İlişki”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 26, (2014): 311-374. 1 Haziran 2020 <http://www.kutadgubilig.com/wp-content/uploads/2018/12/2014_26_Yilmaz.pdf>.
• Ziya Gökalp. Türk Töresi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.