KIRGIZ TOPLUMUNDA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KALIN (BAŞLIK PARASI) GELENEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 47 - 61, 20.09.2021

Ali Ünal

Öz

Toplumların aile kurma olgusu üzerinde önemli görev ilişkisi ve işlevini sürdüren bir kültür unsuru olarak
“kalın” (başlık parası) geleneğine hemen hemen pek çok toplum ve toplulukta rastlamak mümkündür. Soyun
devamını esas alan aile kurumunda kalın, geleneğin var olduğu toplumlarda evliliğin simgesi olarak görülebilir.
Kalın, iki farklı grup ya da aileye mensup ayrı cinsteki kişilerin birleşmesi karşısında kadının aile içindeki değerinin ve yerinin tanınması ve savunulması amacını güder. Toplumsal yapının dinamikleriyle bağlantılı olarak kalın genellikle bu ilişkiyi sürdürür. Bu durum kimi zaman sert ve zorlayıcı olurken, kimi zaman kültürel uygunluklar sonucu yeni toplumsal aidiyetler ve kimlikler kazanabilir. Muhtelif din ve kültürlerde evlenecek erkeğin kız tarafına çeşitli adlar altında belirli para veya mal verdiği ve bunun farklı hukuki ve sosyal sonuçlar
doğurduğu gözlemlenir. Kalının geçerli olduğu toplum ve topluluklarda söz konusu geleneğin uygulama ve
anlayış itibariyle farklı yorumlandığı ileri sürülebilir. Roma ve Atinalılarda erkek tarafından verilen başlık parası mahiyetindeki malın (bride price) bir satış bedeli olma özelliği taşıdığı, evlenecek erkeğin, kızın babasına
veya bizzat kıza ödediği belli bir mal ile kadını adeta satın aldığı anlaşılır. Bununla birlikte babanın da kızının
durumunu güvence altına almak amacıyla damadına (dowry: drahoma) adıyla ödemelerde bulunduğu görülür. Musevi ve kilise hukuklarında ise evlilik akdinin bir satış anlaşması olarak değerlendirildiği ve kızın ailesine (tamirtu: tirhatu, m’aru veya mohar) isimleriyle ödemeler yapıldığı kaynaklarda açıkça görülür. İslâmiyet öncesi Arap toplumunda mehir, sadak, sıdak veya saduka adlarıyla başlık parası uygulamasının varlığından söz edilebilir. Genellikle kalın olarak ifade edilen başlık parası, Türk soylu ve dilli halkların evlilik geleneğinin evlilikle ilgili uygulamalarının en önemli unsurlarından biridir. Yazılı birçok yabancı kaynakta adından bahsedilen, Orhun-Yenisey yazıtlarında dahi varlığından söz edilen kalın geleneğinin, Kırgız Türkleri arasında bugün de evlilik sürecinin önemli bir basamağını oluşturduğu görülmektedir. Bu çalışmada, geleneksel bir uygulama olan kalın verme ve almanın tarihî gelişim ve değişim süreçleri, Kırgız ailesinde algılanış biçimi ve günümüzdeki durumu üzerinde durulmuştur. Konuya açıklık getirmek ve tarihî akışı ortaya koymak için Türk halkları arasında kalın tabirinin kullanımı ve anlamı yol gösterici olacaktır. Kırgız toplumunda kalının dünden bugüne gelişimi Kırgız aile yapısıyla ilgili olarak etnografik ve folklorik kaynaklardan faydalanılarak ortaya konulmuş, kalın geleneğinin günümüz Kırgız toplumunda ne oranda yaşadığı, olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız, kalıñ, aile, evlilik, gelenek

Kaynakça

• Abramzon, Saul. Kırgız cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. Bişkek: Turar, 2013.
• Abramzon, Saul. . Kirgizı i İh Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi. Kırgızstan: Frunze, 1990.
• Akgündüz, Ahmet. “Başlık”. İslâm Ansiklopedisi, cilt 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay, 1992, ss. 131-132.
• Akmataliyev, Amantur . Baba Saltı, Ene Edebi. Bişkek: Bütkül Soyuzduk Caştar Kitep Borboru Birikmesi Balasagın Filialı, 1993.
• Akmataliyev, Amantur . Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü. Bişkek: Şam, 2000.
• Aynakulova, Gülnisa (2006). “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”. Milli Folklor 72 (Kış 2006): 95-106.
• Çetindağ, Gülda (2007). “Kazak Türklerinde Evlenme Geleneğine Bağlı Olarak Gerçekleştirilen Hediye Alışverişi Üzerine Bir İnceleme”. Milli Folklor 76 (Kış 2007): 218-231.
• Fielstrup, Fedor. İz Obryadoboy Jizni Kirgizov Naçala XX. Beka. Moskva: İnstitut Etnologii i Anntropologii İm. N. N. Mikluho-Maklaya, 2002.
• Genç, Reşat. Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1997.
• Gönen, Sinan (2011). “Türk Kültüründe Kız Kaçırarak Evliliğinin Köy Seyirlik Oyunlarındaki İzleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 29 (Bahar 2011): 45-55.
• Karasayev, Husein. Nakıl Sözdör. Bişkek: Şam, 1995.
• Karatayev, Olcobay ve Eraliyev, Salaydin. Kırgız Etnografiyası Boyunca Sözdük. Bişkek: Biyiktik, 2005.
• Kartaeva, Tattigül. “Sır Bölgesi Kazaklarının Evlilik Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme (19 yy. – 20. yy. Başları)”. Milli Folklor 104 (Kış 2014): 167-179.
• Levitskaya, L. S., ve Diğerleri. Etimologiçeskiy Slovar Turkskiy Yazıkov. Obşeturkskiye i Mejturkskiye Leskiçeskiye Osnovı na Bukvı “K”, “Қ”. Moskova: Yazıki Russkoy Kulturı, 1997.
• Nadelyayev, Vladimir ve Diğerleri. Drevneturkskiy Slovar. Leningrad: İzdatelstvo Nauka Leningradskoye Otdeleniye, 1969.
• Orozbak Uulu, Sagımbay. Manas. II-Kitep. Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası Til cana Adabiyat İnstitutu, 1980.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ankara: Kömen Yayınları, 1979.
• Polat, Kemal. Beşikten Mezara Kırgız Türkleri’nde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Soltonoyev, Belek. Kızıl Kırgız Tarıhı. I-Kitep. Bişkek: Uçkun, 1993.
• Şakirova, G. “Kız Kalıñsız Bolso da, Kaadasız Bolboyt”. Kırgız Ruhu, №46:6, (19.11.2004)
• Taşiyev, A. “Kalıñdın Baası”. Kırgız Tuusu, №37, (4-10 May 2001).
• Tavkul, Ufuk (1995). “Kafkasya Toplumlarında Başlık Geleneği”. Kırım Dergisi 4 (1995): 20-23.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Türkdoğan, Orhan (1976). “Evlenmede Başlık Geleneğinin Sosyolojik Açıklaması”. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Ankara.
• Türkmen, Fikret (2005). “Er Töştük Destanındaki Stereotip Motiflerin Analizi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: VI (2005-1): 235-239.
• Useyev, Nurdin. Enisey Cazma Estelikteri Leksikası cana Tekster I. Bişkek: Turar, 2011.
• Ünal, Ali. “Günümüz Kırgız Toplumunda Doğum-Ölüm Geleneği ve Bunun Tarihi İzleri (Narın Bölgesi Örneği)”. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Ünal, Ali. Üy-bülö Maseleleri Sotsiologiyanın Küzgüsündö. Bişkek: Maxprint, 2015.
• Yudahin, Konstantin. Kırgızça-Orusça Sözdük. Bişkek: Şam, 1999.