SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASIN KORUNMASI VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ: GÜMÜŞHANE DÖLEK KÖYÜNDE GELENEKSEL ÇÖMLEKÇİLİK

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 190 - 203, 20.09.2021

Yilmaz Arı

Öz

Toprak, çok çeşitli kullanımlarıyla insan yaşamının temel kaynaklarındandır. Bu kullanımlardan birisi de
kadim bir gelenek olan çanak-çömlek yapımıdır. Topraktan çeşitli amaçlarla kaplar yapmayı ifade eden çömlekçilik neredeyse insanlık tarihi kadar eskidir. Dünyanın çeşitli bölgelerinde olduğu gibi Anadolu insanı da
yaklaşık dokuz bin yıldır toprak, hava, su ve ateş gibi yeryüzünün dört temel elementini, yaratıcılığı ile birleştirerek çömlekçilik yapmaktadır. Çarklı çömlekçilik ticari bir faaliyet olarak Türkiye'nin çeşitli yerlerinde yaşamaya devam ederken, çarksız çömlekçiliği ifade eden geleneksel ya da ilkel çömlekçilik Neolitik dönemden beri Anadolu’da yapılagelmiştir. Bu tür çömlekçilik halk kültürünün ana unsurlarından ve onun merkezinde yer alan bir faaliyet durumundadır. Ancak son zamanlarda sosyo-ekonomik ve kültürel yapıda meydana gelen değişimler Anadolu’da yapılan geleneksel çömlekçiliği hızla geriletmiş ve bugün bu faaliyetler sadece 16 merkezde yapılır duruma gelmiştir. Bundan dolayı somut olmayan kültürel mirasın önemli taşıyıcı unsurlarından biri olan geleneksel çömlekçiliğin sürdürülebilirliği önemli bir konu olarak gündeme gelmiştir. Bu çalışma Anadolu'daki geleneksel çömlekçilik merkezlerinin en önemlilerinden birisi olan Gümüşhane Dölek köyünde yapılan çömlekçiliğin temel karakterini ortaya koyarak, çömlekçiliğin UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin (Sözleşme) getirdiği ilkeler çerçevesinde nasıl korunabileceğini tartışmayı amaçlamaktadır. Çalışmada kullanılan veriler saha çalışması ile yazar tarafından ilk elden toplanmıştır. Bu kapsamda ilgili köyde 2019 ve 2020 yılları yaz aylarında birer aylık sürelerle arazi çalışması yapılmış ve çömlek ustaları ve satıcıları ile derinlemesine mülakatlar yolu ile çömlekçilik tarihi ve kültürü anlaşılmaya çalışılmıştır. Katılımlı gözlem yolu ile çömlek yapım aşamaları gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Elde edilen bulgular Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi bağlamında değerlendirilmiştir. Çalışma sonuçları, köyde çömlek üretiminin binlerce yıl önce yapıldığı şekli ile birkaç basit aletle, çarksız olarak, tamamen kadınlar tarafından, geleneksel usullerle yapıldığını göstermektedir. Köydeki günlük yaşamın büyük ölçüde çömlekçilik faaliyetleri etrafında şekillendiği; son zamanlarda özellikle göçler ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak çömlekçilikte bir gerileme olduğu ve tepeden-inme yaklaşımlarla planlanan modernize etme çabalarının ise sonuç vermediği görülmüştür. Çömlekçiliği geliştirme konusundaki bu girişimlerin başarısız olmasında aşırı ticarileştirme ve bağlamından koparma gibi hatalar yapıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca bu faaliyetler sonuçta üretilen somut ürünler üzerine odaklanmış ve o somut ürünleri üreten bilgi, beceri, kültür, bellek ve mekânları göz ardı etmiştir. Bu girişimlerin Dölek köyü çömlekçiliğini seri üretim yolu ile diğer yerlerdeki üretimlere benzeterek sıradanlaştırmaya çalıştığı; bunun da çevresel sürdürülebilirliği tehdit ettiği belirlenmiştir. Dölek köyü çömlekçiliğinin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması için başka ülkelerde olduğu gibi bu sanatın Sözleşme ile ilgili listelere eklenmesi ve Sözleşme’nin getirdiği yeni paradigma ile mirası yaşatan toplumun ve ustaların istek ve ihtiyaçlarını da dikkate alan bir planlama ile korunması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

çömlekçilik, sürdürülebilirlik, el sanatları, somut olmayan kültürel miras, Gümüşhane, Dölek Köyü

Kaynakça

• Acartürk, Buket. “Toprağın Binlerce Yıllık Macerası”. Acta Turcıca Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi 4, 1 (2012): 1-17.
• Akyol, Pınar Kasapoğlu. “Kullanım Şekilleri Ve Geleneğiyle Kültürümüzde Toprak”. Acta Turcıca Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 4, 1 (2012): 316-333.
• Ali, Vincent Egwu. Continuinty and change in traditional pottery in Igboland, Nigeria: pottery forms and decoration. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing, 2012.
• Ali, Vincent Egwu. “A Critical Survey of The Growth, Decline, and Sustainability of Traditional Pottery Practice among the Igbo of South Eastern Nigeria”. The Journal of Modern Craft 7, 2 (2014): 123-139.
• Arı, Yılmaz. “Çevresel determinizmden politik ekolojiye: Son 100 yılda Dünya’da ve Türkiye’de insan-çevre coğrafyasındaki yaklaşımlar”. Doğu Coğrafya Dergisi 22, 37 (2017): 1-34.
• Arı, Yılmaz. “Coğrafyada saha öğretimi ve saha araştırmaları”. Coğrafya Araştırma Yöntemleri içinde (s. 303-317). Arı, Y. Kaya, İ, (Ed.). Balıkesir: Coğrafyacılar Derneği, 2014.
• Balaban, Yavuz. Dölek Köyü’nde Yaşamakta Olan İlkel Çömlekçilik Sanatı. Yayımlanmamış Lisans Tezi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1997.
• Başgelen, Nezih. “Seramiğin Bulunup Geliştiği Anadolu’nun Benzersiz Dönemi Neolitik Çağ”. Seramik Türkiye Dergisi 13 (2006): 109-120.
• Batmaz, Atilla. Van/Bardakçı Köyü’nde Seramik Pişirimi. Uluslar Arası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu Ve Sergisi, Bildiriler Kitabı, s. 59-66, 2016.
• Baykal, Füsun. “Kırsal Yerleşim Coğrafyası Açısından Bir Araştırma: Gökeyüp Köyü (Salihli/Manisa) Ve İlkel Çömlekçiliğin Köy Ekonomisindeki Yeri”. Ege Coğrafya Dergisi 5, 1 (1990): 55-74.
• Can, Mine. “Geleneksel Türk El Sanatlarının Turizme Ve Ekonomiye Katkısı”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 5, 2 (2013): 259-266.
• Ceylan, Salih. “Mamak (Çanaklı) Beldesinde (Ağlasun-Burdur) Geleneksel Yöntemlerle Sürdürülen Toprak Kap Üretiminin Kırsal Turizm Bağlamında İrdelenmesi”. Doğu Coğrafya Dergisi 19, 32 (2014): 231-242.
• Clough, Rod. Firing Temperatures and the Analysis of Oceanic Ceramics: A Study of Lapita Ceramics from Reef/Santa Cruz, Solomon Islands. Poterie Lapita et Peuplement, 177-192, 1992.
• Crane, Howard. “Traditional Pottery Making in the Sardis Region of Western Turkey”. Muqarnas Online 5, 1 (1987): 9-20.
• Curtis, Freddie. “The Utility Pottery Industry of Bailen, Southern Spain”. American Anthropologist 64, 3 (1962): 486-503.
• Çalık, İsmail ve Ödemiş, Murat. “Gümüşhane İlinin Somut Olmayan Kültürel Miras Değerlerinin Sürdürülebilir Turizm Çerçevesinde İncelenmesine Yönelik Nitel Bir Araştırma”. Mediterranean Journal of Humanities VIII, 2 (2018): 233-249.
• Çetintaş, Erdal. “Sille Çömlekçilik Geleneği Ve Bugünü”. Kalemişi-Türk Sanatları Dergisi 6, 13 (2018): 427-438.
• Çizer, Sevim ve Dicle Öney. 15 Mart 2020. Anatolian Pottery Centers Research Project. https://www.academia.edu/39488469/Primitive_Pottery_Centers_in_Anatolia, 2010.
• Çizer, Sevim. “Batı Anadolu’ da Geleneklerini Koruyan Bir Çömlekçilik Merkezi Karacasu”, Karacasu Geliştirme ve Eğitim Dergisi 1, 1 (2006): 482-492.
• Çizer, Sevim ve Yasemin Yarol. “Çömlekçiliğin Halen Yaşadığı Bir Merkez: Gökeyüp”. Sanat Art 12 (2005): 104-109.
• Enoch, Olalere Folasayo. “The Act of Mass Production in Kelantan Traditional Pottery, Malaysia”. Arts and Design Studies 3 (2012): 18-26.
• Ekici, Metin. “Bir Sempozyumun Ardından: Somut Olmayan Kültürel Mirasın Müzelenmesi”. Millî Folklor 16, 61 (2004): 2004: 5-13.
• Eroğlu, Erol ve Yavuz Köktan. “Geleneksel Türk El Sanatlarından Çömlekçilik (Sakarya Örneği)”. Akademik Bakış Dergisi, 36, (2013): 1-14.
• Güngör, Güner. “Anadolu’da Ateş Su Ve Kilin İlk Buluşma Tarihi (Mö.6700)”. Seramik Türkiye 55 (2019): 90-93.
• Güner, Güngör. Anadolu’da Yaşamakta Olan İlkel Çömlekçilik. Ak: İstanbul, 1988.
• Han, Turgay, Gencer Elkılıç ve Nilüfer Aybirdi. “Eşlerin Birbirlerine Sosyo-Edimsel Hitap Biçimleri Üzerine Tanımlayıcı Bir Çalışma”. Milli Folklor 31, 123 (2019): 66-76.
• Haron, Hamdzun., and Mutalib, Narimah Abd. “Technology and Production Process of Malay Traditional Heritage Pottery in Malaysia”. Jurnal Teknologi 64, 1 (2013): 81–88.
• Ibeanu, Anselm M. “Pottery Making in Nigeria: Continuity and Change”. Ashakwu Journal of Ceramics 3 (2006): 112-121.
• Koşay, Hamit ve Akile Zübeyir-Ülkü. “Anadolu’da İptidai Çömlekçilik”. Türk Etnografya Dergisi, 5 (1962): 89-93.
• Kolaç, Emine. “Somut olmayan kültürel mirası koruma, bilinç ve duyarlılık oluşturmada Türkçe eğitiminin önemi”. Milli Folklor 21, 82 (2009):19-31.
• Kutlu, M. Muhtar. “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunmasında Eğitime Yönelik İlk Adım: Halk Kültürü Dersi”. Milli Folklor 21, 82 (2009): 13-18.
• Kurin, Richard. “Safeguarding Intangible Cultural Heritage in the 2003 UNESCO Convention: A Critical Appraisal”. Museum International 56, 1-2 (2004): 66-77.
• Miroğlu, İsmet. XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı (Vol. 1). İstanbul: Üçler Matbaası, 1975.
• Nicklin, Keith. “Stability and Innovation in Pottery Manufacture”. World Archaeology 3, 1 (1971): 13–48.
• Öter, Zafer. “Türk El Sanatlarının Kültür Turizmi Bağlamında Değerlendirilmesi”. Milli Folklor 22, 86 (2010): 174-185.
• Özkul Fındık, Nurşen ve Zerrin Köşklü. “Gümüşhane Dölek Köyü’nde Çömlekçilik” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2013): 51-67.
• Norton, Frederick Harwood. Ceramics for the Artist Potter. Addison-Wesley Publishing Company, Londra, 1956.
• Oğuz, M. Öcal. “Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras”. Milli Folklor 25, 100 (2013): 5-13.
• Ödemiş, Murat ve İsmail Çalık. “Çömlekçilik (Guduculuk) El Sanatının Sürdürülebilir Turizm Kapsamında İncelenmesi: Gümüşhane Dölek Köyü Örneği”. Türk Turizm Araştırmaları Dergisi 3, 4 (2019): 1274-1288.
• Sökmen, Sultan. “Bitlis İli Kavakbaşı ve Günkırı Beldelerinde İlkel Çömlekçilik Ve Günümüzdeki Durumu”. Kalemişi-Türk Sanatları Dergisi 3,6 (2015): 59-73.
• Soykan, Füsun. “Kırsal Turizm Ve Türkiye Turizmi İçin Önemi”. Ege Coğrafya Dergisi 12 (2003): 1-11.
• Tapur, Tahsin. “Konya’da Tarihi Bir Yerleşim Merkezi: Sille”. Türk Coğrafya Dergisi 53 (2009): 15-30.
• TDK (Türk Dil Kurumu), 10 Şubat 2020. https://sozluk.gov.tr/
• Uzun, Sebahat ve Ali Uzun. “Gömme Ekmek Kültürü Ve Toprak Pilekiler”. Doğu Coğrafya Dergisi 7, 5 (2001): 375-389.
• Yalgın, Ali Rıza. “Çok İptidai Çömlekçilik”. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi 4 (1940): 193-201.
• Yardımcı, İsmail ve Mine Bardak. “Geleneksel Karacasu Çömlekçiliği Ve Gelin Testisinin Gelişimi Ve Günümüz Yorumlamaları”. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, 2 (2019): 82-98.
• Yılmaz, Seyhan. “Hediyelik Seramik Objeler Ve Kent Kimliği Üzerine Bir Değerlendirme”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı (2019) 163-182.