ALBANİYA TARİHİ VE ESKİ TÜRK GELENEKLERİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 151 - 163, 20.09.2021

Mehebbet Paşayeva

Öz

Araz'ın kuzeyindeki Azerbaycan topraklarında MÖ IV.-VIII. yüzyıllar boyu mevcut olmuş Eski ve Orta
Çağ kaynaklarında Albaniya, Aran, Rani, ilmî literatürde ise Kafkasya Albaniyası olarak geçen kadim
Azerbaycan devleti dönemi ile ilgili Azerbaycan’ın tarihî coğrafyası, nüfusu, etno-kültürel çevresi hakkında
bilgi sağlayan kaynaklar arasında "Albaniya Tarihi" eseri özel bir yere sahiptir. Eser, Azerbaycan'ın Erken Orta
Çağ döneminin tek yerel kaynağıdır ve bu açıdan Orta Çağ Azerbaycan etnik geleneklerini incelemek için değerli bir kaynaktır. Makalede Albaniya Tarihi’nin Erken Orta Çağ Azerbaycan etnografyası, etno-kültürü ve dil
özelliklerinin izleri araştırılmıştır. Türk kökenli kavimlerin en kadim yerleşim yerlerinden olan Azerbaycan’da
Türk nüfusu, zaman-zaman yerli kavimlerle birlikte, özellikle de miladın ilk asırlardan itibaren bu topraklara
akın eden Hun, Bulgar, Savir, Onogur, Barsil, Kıpçak, Hazar boyları ile daha da zenginleşmiştir. "Albaniya
Tarihi", Albaniya'nın tarihî-coğrafi, sosyal, ekonomik, siyasî, dinî-ideolojik durumu hakkında bilgi sağlamakla
birlikte; Hun, Barsil, Onogur, Hazar kavimlerinin Azerbaycan`a akınlarının yanı sıra onların inançları ve
gelenekleriyle ilgili bilgiler de vermektedir. Kaynak, Erken Orta Çağ Azerbaycan'ında meydana gelen olayları
ayrıntılı olarak açıklamanın yanı sıra, MS I. yüzyıldan itibaren buraya akın etmiş olan Hun, Barsil, Onogur,
Hazar boyları ve onların dinî itikatları, gelenekleri hakkında kapsamlı bilgi vermektedir. Eserin muellifi VII.
yüzyılda Kafkasya Albaniyası’nda yaşamış Musa Kalankatuklu’dur. Döneminde yaşanan bir çok olaya tanık
olduğu için kitaptaki bilgilerin büyük kısmı müellifin kendi gözlemlerine dayanmaktadır. Bu bağlamda onun
verdiği malumatlar Orta Çağ’ın başlarında Azerbaycan’ın etnik-kültürel muhiti, özellikle de bu dönemde
Azerbaycan’a yayılan eski Türk boylarının geleneklerinin ve günümüze dek uzanan izlerinin tespitinde büyük
önem taşımaktadır. Erken Orta Çağ’a dair mitolojik, etnografik, dinî, politik, tarihî bilgiler ihtiva eden eser; eski
Türk boylarının Azerbaycan’daki yerleşim ve yayılma süreçleri, Türk kökenli toponimler, şahıs adları, Türklere
ait savaş rütbe ve tabirleri hakkında önemli veriler sunmaktadır. Kaynakta miladî ilk asırlardan itibaren
Azerbaycan’a akın etmiş Türk kavimlerinin bu topraklardaki yerleşim alanları, dinî itikatları, ayinleri bütün
ayrıntısı ile tasvir edilmiştir. Bu açıdan eser, Eski Türk dili ve hayatıyla ilgili unsurların analizi ve aynı zamanda
Azerbaycan halk inanç ve geleneklerinde korunan eski Türk izlerini ortaya çıkarmaya yardımcı olmaktadır. Bu
eski Alban kaynağı Azerbaycan dâhil olmak üzere Kafkaslar’daki kadim Türk kavimlerinin tarihini araştırmak
için birinci dereceli kaynak olarak değerlendirilmektedir. Çalışmada, Albaniya Tarihi’nde ismi geçen eski Türk
kavim, yer ve şahıs adları, askerî rütbeler hakkındaki bilgiler ele alınmakla Orta Çağ'ın başlarında Azerbaycan'a
yayılan Türk boyları, bu aşamada Azerbaycan'daki etno-kültürel ortam, Hun-Hazar-Azerbaycan etno-kültür ve
dil bağlantıları, eski Hun geleneklerinin Azerbaycan mitolojisindeki yansımaları incelenmiştir. Ayrıca Albaniya
Tarihi’nden elde edilen bilgilere dayanarak, mukayeseler yapılmakla eski Hun geleneklerinin Azerbaycan halk
inançlarındakı izleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

gelenek, inanç, Türk kavimleri, Albanlar, Kalankatuklu

Teşekkür

Önceden teşekkürler

Kaynakça

•  Aliyev, K.Q. K voprosu ob istocnikax i literature po istorii Drevney Kavkazskoy Albanii / Cbornik«Voprosı istorii Kavkazskoy Albanii» Baku: İzdatelstva Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR, 1962.
•  Artamonov, M.İ. İstoriya Xazar, Pod redaksiey i s primeçaniyami Lev Nikolayeviç Qumileva. Leninqrad: İzdatelstva Qosudarstvennoqo Ermitaja, 1962.
• Bunyadov, Z.M. Azerbaycan VII-IX vv. İzbrannıe soçineniya v trex tomax. Rabotı po istorii i istoçnikovedeniyu Azerbaycana i Arabskoqo Xalifata. 1tom, Baku: Elm, 1989.
•  Bagırzade, C.“Tarıhı kendın ızı ile ve ya Kaqankat seherinin tarıhı-arkeolojı tedqıqı“. Tarih ve onun problemleri 9 (2011): 221-226.
•  Barxudaryans, Makar. Arsak.1895. Arxiv Akademii Nauk İnstituta İstorii Azerbaycanskoy SSR, inventar N1622, 2010.
•  Bejanov, M. Kratkie svedeniya o sele Vartaşen i eqo jitelyax. Sbornik Materialov dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, vıpusk.14. otdel 1, Tiflis:İzdanie Upravleniya Kavkazskoqo Uçebnoqo Okruqa, 1892.
•  Celilov Firudin. Azer halkı, Seçme yazılar. Bakı:Çaşıoğlu neşriyyatı,2006.
•  Dastani-Əhməd Hərami, Bakı: Gənclik neşriyyatı, 1978.
•  Djafarov, Y.R. Qunnı i Azerbaydjan. Baku: Azerneşr, 1993
•  Esedov, Ferda. Xezerler ve Azerbaycan, Bakı: Elm ve Tehsil neşriyyatı, 2018.
•  Gukasyan, Voroşil. Qafqaz Albaniyası (tarihi-filoloji etüdler.) Bakı: Öyrətmen neşriyyatı, 1993.
•  Gukasyan, Voroşil. “Udi ve Azerbaycan dillerinin qarşılıqlı elaqelerine dair“. Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Xeberleri dergisi. Edebiyyat, Dil, İncesenet seriyası 3(1966) : 70-78.
•  Gukasyan, Voroşil. “Ob odnoy drevnetyurkskoy pismennosti“. Sovetskaya tyurkologiya, Akademiya Nauk SSSR, Akademiya Nauk Azerbaycanskoy SSR. 5 (1981) :76-84
•  Karatay, Osman. “Suvarlar: Doğu Avrupa’nın Esrarengiz Kavmi“.Türk Dünyası Đncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: X, Sayı 1, Sayfa: 99-116, İZMİR 2010
•  Kalafat, Y. Balkanlardan Uluğ türküstana Türk Xalq İnancları. Il,Ankara:Berikan yayınları, 2007.
•  Kalafat, Y. Doğu Anadoluda Eski Türk İnanclarının izleri. Berikan yayınları, Ankara.2005
•  Kitabi-Dede Qorqud, Esil ve sadeleşdirilmiş metnler. Bakı: Önder neşriyyat, 2004
•  Kalankatuklu, Moisey. AlbaniyaTarihi (çev. Ziya Bunyadov). Bakı:Avraasiya press, 2006
•  Klyaştornıy, S.Q. “Narod Asparuxa qunnı Kavkaza i drevnetyurkskiy Olimp“. /Drevneyşie qosudarstva Vostoçnoy Evropı. Moskva: Nauka, 2000
•  Klayştornıy, S.Q., Sultanov, T.İ. Qosudarstva i narodı Evraziyskix stepey.Drevnost i Srednevekovye. Sanktpeterburq: Orientalia, 2000.
•  Memmedova, Feride. Azerbaycanın (Albaniyanın) siyasi tarihi ve tarihi coğrafiyası. Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1993.
•  Mamedova, Farida. Kavkazskaya Albaniya i albanı. Baku: Sentr issledovaniy Kavkazskoy Albanii, 2005.
•  Mamedova, Farida “İstoriya alban” Moiseya Kalankatukskoqo kak istoçnik po obşestvennomu stroyu rannesrednevekovuyu Albanii. Baku: İzdatelsvo Elm,1977  Malov, S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Moskva-Leninqrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1951.
•  Paşayeva, Mehebbet. Azərbaycanın multikultural mühitində tolerantlığın modeli kimi udilərin dini-mədəni irsinin tarixi-etnoqrafik tədqiqi. Yekun hesabat 2019 http://www.sdf.gov.az/ development/uploads/ qrantlar_uzre_meqale_eif-ketpl-2015-1-25/hesabatlar/54_yekun_hesabat.pdf).
•  Piriyev, Vaqif. Azərbaycanın tarixi-siyasi çografiyası. Bakı: Müəllim nəşriyyatı, 2006
•  Piqulevskaya, N.V. Siriyskie istoçniki po istorii narodov SSSR. Moskva-Leninqrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1941
•  Radlov, B.B. Opıt slovarya turetskix nareçiy tom 3, Sanktpeterburq: tipoqrafiya İmperskoy Akadamii Nauk, 1905
•  Seyidov, M. Azerbaycan mifik tefekkürünün qaynaqları,Bakı:Yaziçı, 1983
•  Tanrıdaglı, Gülzade “Uygur Kültüründe Saç Örgülerı̇ ve Anlamları”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(2000) :47-53. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/32727
•  Yampolskiy Z.İ. Drevnyaya Albaniya III—I vv. do n.e. Baku:İzdatelstvo Akademiya Nauk Azerbaydjanskoy SSR. 1962