TÜRKIYE’DEKİ ÇERKES DANSLARINI KORUMA AMAÇLI BİR AKTARIM PROJESİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 166 - 178, 15.12.2021

Şebnem Sözer Özdemir

Öz

Bu çalışma temel olarak Türkiye’de yaşayan Çerkes toplumuna ait geleneksel dansları koruma amaçlı bir aktarım projesinin kavramsal çerçevesini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Günümüzde modernleşme ve kentleşme ile birlikte bu danslar genç nesillerin temsilcileri tarafından her geçen gün daha az bilinmekte ve icra edilmekte, bu nedenle farklı kuşakları bir araya getirecek bir aktarım projesine ihtiyaç duyulmaktadır. Böyle bir projenin oluşturulması söz konusu olduğunda, nasıl bir aktarım yaklaşımının tercih edilmesi, bu yaklaşımda hangi değerlere önem ve öncelik verilmesi gerektiği gibi önemli sorular ortaya çıkmaktadır. Makale bu soruları yanıtlamak üzere kendine, UNESCO’nun 2003 tarihli İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Korunması Sözleşmesi içinde yer alan temel ilkelerin yanında, kimi zaman sözleşmedeki belli bazı noktalara eleştiriler getirebilen dans araştırmalarındaki bağlamsal yaklaşımları da kılavuz edinmiştir. Adı geçen sözleşmeye göre, geleneksel Çerkes dansları gibi somut olmayan kültürel miras öğelerinin korunması öncelikle bu öğelerin yaşamlarını sürdürmelerine olanak veren şartların koruma altına alınmasıyla mümkündür. Ayrıca UNESCO bugüne kadar bu öğeleri yaşatmış olan ve kimliklerinin bir parçası olarak gören yerel halkın koruma sürecine dâhil edilmesine özel önem vermektedir. Makalede ilk olarak bu dansların Çerkes toplumu içinde, alışılagelmiş kültürel bağlamlarında ne şekilde yaşadıkları tartışılmış ve söz konusu topluma özgü oyun ve xabze kavramları ile şekillendikleri sonucuna varılmıştır. Xabze, Çerkes toplumu içindeki hemen hemen tüm toplumsal davranışları belirleyen, yazılı olmayan kural ve düzenlemelere verilen isimdir. Amacı karşılıklı saygı, sevgi ve nezakete dayalı bir toplumsal düzeninin sürdürülmesi olan xabze, katı kurallar ortaya koyduğu kadar değişen koşullara göre bu kuralların dönüşmesine de açık olan esnek bir yapıya sahiptir. Büyük ölçüde xabze tarafından belirlenen Çerkes dansları aynı zamanda xabze’nin kuşaktan kuşağa aktarımı için de oldukça uygun bir ortam sağlamaktadır. Bununla birlikte söz konusu danslar, hem Çerkes dillerinde hem de Türkçe’de “oyun” terimiyle anılmakta ve icra edilme biçimleri de oyun ve oyun oynamaya ait temel özellikleri taşımaktadır. Dolayısıyla bu çalışma, Çerkes oyunlarını korumaya yönelik bir aktarım projesinde, her şeyden önce bu pratikleri şekillendiren iki temel bağlamsal öğenin –xabze ve oyunsuluk– korunmasını ön planda tutan bir aktarım yaklaşımının benimsemesini önermektedir. Makalenin sonunda, bu kavramsal çerçeveyi takip eden ve başını Çerkes toplumu üyelerinin çekeceği bir aktarım projesi önerisi genel hatlarıyla sunulmuştur. Önerilen bu projede araştırmacılar dans bilgisini elinde tutan otoriteler konumunda olmaktan ziyade bu bilginin kuşaklar arası iletimindeki kolaylaştırıcılar olarak hareket edecektir. Sonuç olarak makale, hem dans çalışmaları hem de somut olmayan kültürel miras çalışmaları alanına katkıda bulunmayı ve aynı zamanda gelecekte ortaya konacak geleneksel Çerkes dansları ve/veya buna benzer kültürel öğelerin korunmasına yönelik aktarım projeleri için de bir kavramsal çerçeve sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çerkes dansları, aktarım, somut olmayan kültürel miras, oyun, xabze

CONCEPTUAL FRAMEWORK OF A TRANSMISSION PROJECT FOR SAFEGUARDING CIRCASSIAN DANCES IN TURKEY

Öz

This study essentially aims to put forward the conceptual framework for a transmission project for safeguarding the traditional dances of the people of Circassian origin living in Turkey. Today, due to modernisation and urbanisation, these dances are less and less known and practiced by the members of younger generations, and therefore, a transmission project which would bring different generations together is required. When structuring such a project is in question, significant questions such as what kind of transmission approach is to be chosen and which values must be given importance and priority in this approach emerge. In order to provide answers to these questions, the article identifies as its guides the basic principles in UNESCO’s 2003 Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, as well as the contextual approaches in dance studies which bring up criticisms regarding certain points in the convention. According to the convention, safeguarding intangible cultural heritage elements such as tradi-tional Circassian dances begins with safeguarding the conditions that ensures the viability of these elements. Besides, UNESCO places particular emphasis on the involvement of local communities, which have until now kept these elements viable and have considered them as part of their identity, to this process of safe-guarding. The article first discusses how these dances are viable within the Circassian community at their habitual cultural context, and deduces that these dances are shaped by the concepts of play and xabze that are peculiar to Circassian community. Xabze is the name given to unwritten rules and regulations, which determine almost all social behaviours in Circassian community. With the purpose of maintaining a social order that is based on respect, love and kindness, xabze sets forth strict rules, but it also has a flexible structure that is open to the transformation of these rules in order adapt to changing conditions. Being determined by xabze to a great extent, Circassian dances also provide a convenient environment for the transmission of xabze through generations. On the other hand, the dances in question are referred to with the term “play” both in Circassian languages and Turkish, and the way they are practiced bears the primary qualities of play and playing. As a result, in a project for safeguarding Circassian dances, this study proposes to embrace a transmission approach which prioritises before anything else the safeguarding of the two fundamental contextual elements that shape these practices: xabze and playfulness. At the end of the article, a proposal for a transmission project which follows this conceptual framework and which will be led by the members of Circassian community is presented in outline. In this proposed project, the researchers would act as catalysers of the communication of dance knowledge through generations rather than authorities who exercise control over this knowledge. In conclusion, the article aims to contribute to the fields of dance studies and intangible cultural heritage studies, as well as suggesting a conceptual framework for prospective transmission projects for safeguarding traditional Circassian dances and/or similar cultural elements.

Anahtar Kelimeler

Circassian dances, transmission, intangible cultural heritage, play, xabze

Kaynakça

• And, Metin. Oyun ve Bügü: Türk Kültüründe Oyun Kavramı [Oyun and Bügü: The Concept of Oyun in Turkish Culture]. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Aslan, Cahit et al. Biz Çerkesler[We Circassians]. Ankara: Kafkas Dernekleri Federasyonu, 2011.
• Bakka, Egil. “Heir, User, or Researcher: Basic Attitudes within the Norwegian Revival Movement” Proceedings of the 17th Symposium of the Study Group on Ethnochoreology: Dance and its Socio-Political Aspects. Dance and Costume, ed. Irene Loutzaki, Nafplion: Peloponnesian Folklore Foundation, 1994: 117–126.
• Bakka, Egil. “Whose Dances, Whose Authenticity?” Authenticity: Whose Tradition?, ed. Laszlo Felföldi and Theresa. J. Buckland, Budapest: European Folklore Institute, 2002:60–69.
• Blake, Janet. “UNESCO’s 2003 Convention on Intangible Cultural Heritage: the implications of community involvement in ‘safeguarding’” Intangible Heritage, ed. Laurajane Smith and Natsuko Akagawa, New York: Routledge, 2009: 45–73.
• Cerkes.net. “Türkçe-Adigece Sözlük [Turkish-Adygian Dictionary]” 1 May 2013. http://www.cerkes.net/sozluk/
• Circassian Diaspora in Turkey. “Adige Xabze” (05 July 2010) 1 May 2013. http://www.circassiandiaspora.com/index.php/kultur/xabze/1229-adige-xabze.html
• Çatalkılıç, Çiğdem and Tuğba Erdem. “Çerkes Toplumunda Bir Hafıza Mekanı Olarak Zehes [Zehes: A Place of Memory Among The Circassians]”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi [Journal of Black Sea Studies], 58, (2018):160–167.
• Desmond, Jane C. “Embodying Difference: Issues in Dance and Cultural Studies”. Cultural Critique 26 (1993):33–63.
• Fuat1126. “Poyra Köyü Çerkes/Adige Düğünü Shesen Kopyası [Copy of Circassian/Adyge Wedding at Poyra Village Shesen]” (3 February 2013) 3 October 2019. http://www.youtube.com/watch?v=nJJpH_jsnr4
• Gore, Georgiana and Maria Koutsouba. “The Sociopolitics of “Airport Art” and the Greek Dance Groups of Plaka” Proceedings of the 17th Symposium of the Study Group on Ethnochoreology: Dance and its Socio-Political Aspects. Dance and Costume, ed. Irene Loutzaki, Nafplion: Peloponnesian Folklore Foundation, 1994:29–33.
• Huizinga, Johan. Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. London, Boston and Henley: Routledge & Kegan Paul, 1980.
• Kafkas Vakfı [Caucasus Foundation]. “Medeni Bir İlişki Tarzı Kaşenlik [Being Kaşens: A Civilized Style of Relationship]” 1 May 2013. http://www.kafkas.org.tr/kultur/kasenlik.html
• Kaya İbrahim and Cavit Özel. “Çerkez Oyunu Nedir Nasıl Oynanır ve Kuralları Nedir [What is Circassian Oyun How is it Practiced What are the Rules]” (8 June 2009) 1 May 2013. http://dagistanlilar.blogspot.fr/2009/06/cerkez-oyunu-nedir-nasil-oynanir-ve.html
• Öztürkmen, Arzu. “Politics of National Dance in Turkey: A Historical Reappraisal”. Yearbook for Traditional Music 33 (2001):139–143.
• ––. “Modern Dance “Alla Turca:” Transforming Ottoman Dance in Early Republican Turkey”. Dance Research Journal, 35, 1 (2003):38–60.
• Pratt, Mary Louise. “Thoughts on Intangibility and Transmission” Anthropological Perspectives on Intangible Cultural Heritage, ed. Lourdes Arizpe and Cristina Amescua, Mexico: Springer, 2013: 79–82.
• Ruyter, Nancy L. C. “Some Musings on Folk Dance”. Dance Chronicle 18, 2 (1995):269–279.
• Smeets, Rieks. “Circassia”. Central Asian Survey, 14, 1 (1995):107–125.
• Şengül, Okan. “Düzce Çerkes Taşköprü Belgeseli [Düzce Circassian Taşköprü Documentary]” (20 August 2007) 1 May 2013. http://www.youtube.com/watch?v=ODLtWefD4rI
• UNESCO. “Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage” (17 October 2003) 1 March 2013. http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540e.pdf
• Van Zile, Judy. “The Past in the Present: The Crossroads of Contemporary and Traditional Dance” Asia-Pacific Dance Festival: The Crossroads of Contemporary and Traditional Dance [Leaflet], Honolulu: University of Hawai'i, 2011: 7–16.
• Yavan, Murat. “Uzunyayla’da Gizeme Yolculuk [Voyage to Mystery at Uzunyayla]”. Nart 16, 4 (2010):64