TÜRK VE İSKANDİNAV MİTOLOJİSİNDE AĞAÇ SEMBOLİZMİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 63 - 74, 15.12.2021

Ülfet Dağ

Öz

Mitlerde genellikle çeşitli tabiat unsurlarına atfedilen bazı değerler ve özellikler mevcuttur. Doğaya ait bu unsurlar insanlar tarafından kutsal addedilmiştir. Özellikle evrenin yaratılışında su, ateş, toprak gibi ağaç da hayatın merkezinde var olan bir unsurdur. Ağaç ile ilgili sembolik anlamlar da ilkel toplumlardan günümüz toplumlarına kadar dil ve kültürde varlığını sürdürmektedir. Öncelikle insanların ağaçları neden sembol olarak kullandığı yaşamsal bağlamda değerlendirilmelidir. Mitlerde ağacın rolü ya da ağaca verilen sembolik anlamların çeşitliliğinin nedenini fizikî yapılarında aramak gerekir. Özellikle boyut bakımından büyük ve uzun olmaları insanların hayal gücünü canlı bir şekilde etkilemiştir. İnsan ve hayvan gibi canlı oluşları ya da dağ, taş gibi hareketsiz görünmelerine rağmen değişip sallanabilme özellikleri bakımından farklı olan ağaç, pek çok özellik bakımından insan hayatı için elzem bir unsur hâline gelmiştir. Ağaçlar insanlar tarafından yiyecek, yakıt, barınak, giysi, herhangi bir alet yapımı için önemli kaynaktır ve yakılarak ya da kesilerek çok sayıda nesneye dönüşebilir. Tüm bu kullanımla birlikte elbette insanlar için korunma ve saklanma yeri de sağlamıştır. Çalışmada bir doğa unsuru olarak ağacın Türk ve İskandinav mitolojisindeki önemi ve sembol olarak kullanılmasının kökeni karşılaştırmalı olarak irdelenmiş, geçmişten günümüze ağaçla ilgili inanış ve uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Dünyadaki tüm yaşamın bütünü olan dünya/hayat ağacı Türk ve İskandinav mitlerinde evrenin merkez ekseni olarak algılanmış ve günümüze birer kültürel birikim olarak miras kalmıştır. Kültürel birikimler en temelde insanların ilksel hallerinden itibaren yani kültürlerin başlangıç noktası olan mitlerden başlamıştır. Mitler, ulusların kültür hazinelerinin temelidir. Her mit bir yaratılışın öyküsüdür. Farklı ulusların mitlerini bir bütün olarak ele almak ve kültürlerin bu yolla etkileşimlerini değerlendirmek ortak bir kültür hazinesi oluşturmaya olanak tanır. Mitoloji, bir millete ait mitlerin tümünü içine alır ve onları bir düzen içinde, kendine özgü ve sistemli bir biçimde inceler. Mitolojiyi karşılaştırmalı olarak ele almak, uygarlık tarihine farklı bir bakış açısı kazandırabileceği gibi inançların kökenini irdeleme ve bu sayede farklı renklerin, zenginliklerin ve derinliklerin şifresini çözebilme olanağı sağlar. Karşılaştırmalı mitoloji, mitleri evrensel boyuta taşır, farklı mitleri karşılaştırılarak inceleyip çözümler ve mitlerdeki ortak noktaları keşfetmeyi amaçlar. Bu çalışmada karşılaştırmalı mitoloji ışığında ağacın sembol olarak kolektif bilinçaltında ne anlama geldiği irdelenmiştir. İki mitik sistem içinde ağacın kutsallığı ve önemi, bu kutsallıkta rol oynayan etmenlerin ortak yönleri saptanmıştır. Bu ortak yönler yaratılış, doğurganlık ve berekettir. Ağacın sembolik kullanımında tanrısallıktan sosyal yaşama ve gökten yere dikey yapılı ikilikler göze çarpmaktadır. Dikey yapı da diriliğin ve canlılığın göstergesidir. Böylece ağaç sembolü özelinde hayat/dünya ağacı, mitik dönemden günümüze önemini korumakta ve günlük hayatta, edebiyat ve sanatın pek çok dalında kullanılmaya devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Karşılaştrmalı mitoloji, hayat ağacı, Yggdrasil, axis mundi, ağaç sembolü

Kaynakça

• Ağaç, Saliha ve Menekşe Sakarya. “Hayat Ağacı Sembolizmi”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1 (Aralık 2015): 1-14.
• Aktulum, Kubilay. Metinlerarasılık/Göstergelerarasılık. Ankara: Kanguru Yayınları, 2011.
• Akyıldız Ercan, Cemile. “Germen Mitolojisinde Yaratılış”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18 (Mart 2014): 121-132.
• Arslan, Seher. “Türklerde Ağaç Kültü ve Hayat Ağacı”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, Cilt 1, (Haziran 2014): 59-71.
• Asan, Ünal. “Mystical Values of Monumental Trees and the Cult of Tree in Pagan Belief: Yggdrasil”. 1st Internatıonal Yew Workshop. Düzce (28-30 Eylül 2015): 114-127.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1983.
• Batuk, Cengiz. “Georges Dumezil ve Türk Dinler Tarihindeki Yeri”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (Haziran 2010): 87-111.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007a.
• Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007b.
• Belli, Oktay. “Urartular’da Hayat Ağacı İnancı”. Anadolu Araştırmaları, 8 (1980): 237-247.
• Campbell, Joseph. İlkel Mitoloji. Çev. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 1995.
• Carroll, Michael. “Some third thoughts on Max Müller and solar mythology”. European Journal of Sociology, 26 (1985): 263-281.
• Chaterjee, Mohini Mohun. “Theories in Comparative Mythology”. Theosophical Publishing House, Adyar, 196 (1935): 1-15.
• Cirlot, Juan Eduardo. A Dictionary of Symbols. New York: Dover Publications, 1971.
• Cox, George. An Introduction to the Science of Comparative Mythology and Folklore. Londra: Kegan Paul Trench Publishing, 1883.
• Crews, Judith. “Forest and tree symbolism in folklore” Forestry Division of the Food and Agriculture Organization of the United Nations. Roma (2003): 37-43.
• Crossley-Holland, Kevin. İskandinav Mitolojisi. Çev. Simge Kaytan. İstanbul: Say Yayınları, 2018.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Downing, Gregory. “Sunny Jim: Joyce and Max Müller's Comparative Mythology”. James Joyce Quarterly, 39 (2001): 101-112.
• Eliade, Mircea. Kutsal ve Din Dışı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991.
• Eson, Lawrence. “Odin and Merlin: Threefold Death and the World Tree”. Westerns Folklore, 69 (2010): 85-107.
• Fiske, John. Mitler ve Mitleri Yapanlar. Çev. Şebnem Duran. İzmir: İlya Yayınevi, 2014.
• Frazer, James George. Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri I. Çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi, 2004.
• Gaiman, Nail. İskandinav Mitolojisi. Çev. Alican Saygı Ortanca. İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
• Gardin, Nordin. Robert, Olorenshaw. Jean Gardin ve Olivier, Klein. Larousse Semboller Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• Hageneder, Fred. “Ancient trees and their social recognition: Taxus baccata L. Yew and ancient kingship rituals – European traditions and their Anatolian roots”. 1st International Yew Workshop, Düzce (28-30 Eylül 2015): 39-49.
• İnan, Abdülkadir. “Türk Folklorunda Simurg ve Geruda”. Makaleler ve İncelemeler I, Ankara, 1987.
• İvgin, Hayrettin. Derin Mitoloji [İnançlarda- Söylencelerde- Folklorda- Geleneklerde]. Ankara: Kültür Ajans Yayınları, 2013.
• James, Edwin Oliver. The Tree of Life: An Archeological Study. Hollanda: E.J. Brill Leiden, 1966.
• Karatay, Osman ve Emre, Aygün. s“Alplar ve Elfler: Türk ve İskandinav Dünyalarında Kahramanlık Olgusu”. Karadeniz Araştırmaları, Sayı 33 (Bahar 2012): 1‐12.
• Lechler, George. “The Tree of Life in Indo-European and Islamic Cultures”. Ars Islamica, Sayı 4 (1937): 369-419.
• Leeming, Adam David. A’dan Z’ye Dünya Mitolojisi. Çev. Nurdan Soysal. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Littleton, Scott. “The Comparative Indo- European Mythology of Georges Dumezil”. Journal of Folklore Institute, Cilt 1 (1964): 147-166.
• Mirzaoğlu-Sıvacı, Fatma Gülay. “Türklerde Mitolojik Unsurlar”. Türkbilig Türkoloji Araştırma Dergisi, Sayı 10 (2005): 34-53.
• Ögel, Bahattin. Türk Mitolojisi. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 1971.
• Özarslan, Metin. “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü”. Türkbilig, Sayı 5 (2003): 94-102.
• Paajanen, Terry. “Viking ve Kelt Mitolojisi”. (İçinde: Mitoloji), İstanbul: Ntv Yayınları, (2013): 224-279.
• Radzin, Hilda. “Names in the Mythological Lay Grimnis-Mal”. Literary Onomastics Studies, Sayı 10 (1983): 261-268.
• Sivri, Medine. “Halikarnas Balıkçısının Eserlerinde Mitlerin İzleri ve Karşılaştırmalı Mitolojiye Katkısı”. Milli Folklor, Sayı 97 (2013): 40-52.
• Strauss, Claude Levi. Mit ve Anlam. İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Levent. Giambattista Vico ve Yeni Bilim’in Temel Kavramları. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004.