BUDİST UYGUR EDEBİYATINDA RÜYA MOTİFLERİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 75 - 88, 15.12.2021

Zemire Gulcalı

Öz

Yaşantımızın bir parçası olan Rüya, en basit ifadeyle, uyku sırasında görülen hayal dizileridir; insanın ruhu ile gördüğü ve aklı ile idrak ettiği tinsel olaydır. İnanç ve kültür yapısına bağlı olarak her milletin ve dinin kendine özgü rüya motifleri, kabulleri ve tabir gelenekleri vardır. Medeniyet tarihi boyunca rüyanın anlaşılması ve açıklanmasında dinî inançlar, dinsel hüviyet taşıyan gelenekler, mistik adetler ve yaşam tarzları belirli roller üstlenmiş. Bu zaman içerisinde rüyalar oluşumları, gizemli yapıları ve özellikleriyle içine aldıkları toplumların sanatında, folklorunda ve edebi eserlerinde işlenen önemli malzeme konumuna gelmiştir. Türk kültüründe rüyaya verilen önem edebiyatımıza da yansımıştır. Bu konudaki çalışmalar daha çok divanlardaki rüyalar, mesnevilerdeki rüyalar, aşık tarzı Türk halk şiirlerindeki ve modern edebiyattaki rüya motifleri üzerinde yoğunlaşmıştır.
Rüyanın edebî öge olarak kullanılışı esas olarak İslamiyet sonrası dönemlerde sıklık kazanmıştır. İslamiyet öncesine ait rüya metinlerine gelince Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleri olan yazıtlarda rüya ile ilgili herhangi bir veri bulunmamakta, dolayısıyla yazılı kaynaklarımızdaki ilk rüya metinleri Eski Uygurca dönemine kadar götürülebilmektedir. Türkler tarihleri boyunca farklı dinlere girmiş nihayetinde İslam dinini kabul etmişlerdir. Benimsenen bu dinler (Budizim, Manihaizm, Hristiyanlık, Tibet Budizmi) onların edebiyatına da yansımış; Budist, Maniheist ve az sayıda Hristiyan Uygurlara ait eserler vücuda gelmiştir. Çoğunluğu Budist küliyata ait olan çeviri eserlerden oluşan Budist Uygur edebiyatını 9. yüzyıldan başlayıp 14. yüzyılın sonlarına değin tarihlendirmek mümkündür. Başlangıçta daha çok Soğudçadan, Toharcadan ve Çinceden yapılan çeviriler son dönemde yerini Çinceden ve Tibet Budizmine ait eserlerden yapılan çevirilere bırakmıştır. Türk dilinin tarihî dönemleri içinde Karahanlılar döneminden önceki/ İslamiyetten önceki dönemler pek işlenmemiş, Kutadgu Bilig’den önceki Eski Türkçe metinlerde yer alan rüya motifleri üzerine ayrıntılı ve bütünlüklü bir çalışma henüz yapılmamıştır. Bilindiği üzere, Eski Uygurca döneminden kalan yazmaların çoğu Budist içerikli çeviri eserlerdir. Yazıda sunulan rüya metinleri ve motifleri de genel olarak bu metinlerde görülmektedir. Söz gelimi, bu yazıda Eski Türkçe döneminin ikinci evresi olan Eski Uygurca dönemi metinlerinde, özellikle de Budist Uygur Edebiyatına ait metinlerde geçen rüya motifleri tespit edilen örnekleriyle birlikte sunulacak; sözü edilen eserlerde geçen rüya parçaları ve onların Türkiye Türkçesine aktarımı verilecek, metindeki rüya motifleri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Rüya motifleri, Budist Uygur Edebiyatı, Maitrisimit, Altun Yaruk Sudur, Xuanzang Biyografisi, Buda Biyografisi

Kaynakça

• Ağca, Ferruh. Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı (Metin–Aktarma–Notlar–Dizin–Tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2016.
• Arat, Reşit Rahmeti,Yusuf Has Hacib, Kutadgu BiligI. Ankara: Kabalcı Yayınları, 2018.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford, 1972.
• Çandarlıoğlu, Gülçin. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2003.
• Elverskog, Johan. Budist Uygur Edebiyatı. Çevirenler: Mustafa Ağca, Dilek Uzunkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• Eren, Metin. “Sembolik Dilin Bir Örneği Olarak Rüyalar: Türk Kültüründe Ölüme Yorumlanan Rüyalar”. Turkish Studies. Vol. 5/4, 2010: 1074-1099.
• Ersoy, Ruhi. “Türklerde Ölüm ve Ölü ile İlgili Rit ve Ritüeller”. Millî Folklor 54: 86-101.
• Gulcalı, Zemire. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0131_seite2.jpg
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Korkmaz, Güler. Rüya Yorumları 1, 2, 3. İzmir: İlya Yayınları, 2001.
• Laut, J. P. “Ein Bruchstück einer altürkischen Buddha Biographie”. UAJb Neue Folge 3. 1983: 88-101.
• Mirsultan, Aysima. Die alttürkische Xuanzang-Biographie X. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert (VdSUA 34, 9). Wiesbaden, 2010.
• Öğel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Ölmez, Mehmet. “Türkçede Dinî Tabirler Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları 15. 2005: 213-218.
• Ölmez, Zuhal Kargı. Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i Terâkime. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• R-M: Radloff, Wilhelm ve S. Ye. Malov. Suvarṇaprabhāsa (sutra zolotogo bleska). Tekst ujgurskoj redakcii. 1-2. Sanktpeterburg. (Bibliotheca Buddhica. 17.) 1913. [Yeniden bs. Osnabrück 1970].
• Róna-Tas, András. “Dream, Magic Power and Divination in the Altaic World”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricate XXV. 1972: 227-236.
• Sarıkaya, Erdem. “Eskı̇ Türk Edebı̇yatında İlk Edebî Rüya: Odgurmış’ın Rüyası”. Türkiyat Mecmuası. C. 26/2, 2016: 345-370. ——. Eski Türk Edebiyatında Rüya (Başlangıçtan XV. Asra Kadar). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi, 2017.
• Semet, Ablet, Ali Äysa. “Prophezeiung über die Maitreya-Geburt Neues zum 11. Kapitel der uigurischen Maitrisimit nom bitig”. Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya. Mirsultan Osman’ın Doğumunun 85. Yılına Armağan. Konya: Kömen Yayınları, 2014: 221-249.
• Şen, Serkan. “Eski Türkçe Metinlerde Görülen Ölüm Habercisi Rüyalar”. Uçmağa Varmak Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009: 229-305.
• Wilkens, Jens. Die drei Körper des Buddha (trikāya). Das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur). Eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte XX1, Turnhout, 2001.
• Tezcan, Semih. Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm. Ankara, 1975. ——. “Uygur Edebiyatı”. Türk Ansiklopedisi. Cilt 33. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, 1984:126-131.
• Tokyürek, Hacer. Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Uçar, Erdem. Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. İzmir: Dinizor Kitabevi Yayınları, 2013.
• Umay, Günay. Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifî. Ankara: Akçağ Yayınları (4.baskı), 2005.